Асадуллаев М. М., Асланова С. М. Асаб касалликлари пропедевтикаси

Эссенциал тремор оддий, ритмик кичик амплитудадаги 8-10 гц частотадаги тебранувчи ҳаракатлар билан таърифланади. Қизил ядро, ретикуляр фармация ва мияча зарарланганда пайдо бўлади. Бу касаллик наслий йўл билан келиб чиқади, яъни насл суради, деб ҳисоблашади, у аутосом - доминант типда ўтади, битта оила аъзоларида ёки бир нечта авлодларда учрайди. Титраш бу касалликда тинч ҳолатдаги тремор билан интенцион тремор ўртасидаги оралиқ ҳолатда бўлади. Тремор топографияси ҳамиша бир хил: бармоқлар, бўйин ва бош. Титроқ одатда қўлларнинг мушакларидан бошланади. Кейин бўйинга ва бошга ўтади, пастки жағга, лабларга ўтиши мумкин. Камдан-кам ҳолларда наслий титроқ орқага қайтади: бўйин ва бошдан бошланади, кейин қўл кафтига ўтади. Бунда қисқаришлар анча тез - 1 сек. 8-10 тебранишда бўлади. Тремор ҳаяжонланганда зўраяди, кун давомида ўзгариб туради, бу «эмоционал титроқ»ни хато қилиб, алоҳида турга ажратишга сабаб бўлди. Наслий титрашнинг бошланиши ўсмирлик ёшига тўғри келади, баъзан кечроқ пайдо бўлади; бунда симметрик тремор унча билинмаслиги мумкин, қисқа вақтга йўқолади, кейинчалик эса 3-7 йил давомида барқарор бўлиб қолади. Баъзи ҳолларда ирсий қалтираш анча катта ёшда рўёбга чиқиши мумкин. Бироқ шуни эсда тутиш керакки, кексаликдаги қалтироқликнинг бош мия томирларининг атеросклерозига боғлиқ бўлган мустақил тури бор. Бу ҳолда бош мия томирлари зарарланишининг бошқа симтомлари ҳам учрайди.
Титроқни махсус усуллар билан текширилади. Титроқни «рапид» усулида кинога олиш йўли билан қайд қилиш мумкин: секин проекция билан юқори частотада олинган кадрлар ҳаракатлар табиатини очиб берди. Махсус конструкция қилинган гиперкинезни учта яссиликда қайд қиладиган треморографлар бор. Титроқни ва унинг динамикасини ҳам фото суратга олиш ёрдамида ўрганилади. Титроқли гиперкинезларни текширишда электромиографиядан кенг кўламда фойдаланилади. Мушаклар потенциалини турли тезликда ёзишдан фойдаланиб, ритмик гиперкинезларнинг миқдорий ва сифат тавсифини (характеристикасини) тузиш мумкин. Титроқни даволаш асосий касалликни даволашга қаратилиши керак. Холинолитик воситаларни, седатив ва талвасага қарши препаратларни қўллагандан сўнг титроқлар камайиши мумкин. Қатор ҳолларда стереотаксик операциялар ёрдамида ижобий самарага эришилади.
Миоклониялар мушакларнинг тарқалган, тартибсиз, тез ва норитмик қисқариши бўлиб, доимий пайдо бўлиб туради.
Тиклар - миоклоник турдаги ихтиёрсиз, тўсатдан, пайдо бўладиган узуқ-юлуқ, тартибсиз гиперкинезлар бўлиб, айрим мушаклар гуруҳларининг аритмик қисқаришларидир. Қизил ядро, пастки олива ва тишсимон ядро зарарланганда кузатилади. Лис таснифисига мувофиқ идиопатик тиклар, миянинг органик зарарланиши заминдаги тиклар, дори препаратларини қабул қилиш натижасида пайдо бўладиган тиклар, Жиль де ла Туретта синдроми ва тиксимон гиперкинезлар тафовут қилинади.
Тиклар бошқа гиперкинетик синдромларнинг турларидан шу билан фарқ қиладики, ҳар куни соғ-саломат бўлиб, яшаб юрган одамларни харакатларига ўхшайди. Бунда ҳаракат самараси жуда кам бўлади ёки бутунлай бўлмайди. Гиперкинез бир хил, яъни стереотипик бўлмайди, турли мушакларда пайдо бўлади, тинч ҳолатда ҳам бўлади ва ҳаракат қилганда зўраяди. Тикни ирода кучи билан вақтинча босиб туриш ва осонлик билан имитация қилиш мумкин. 1873 йилда Трюссо тикларни биринчи марта баён этиб, тиклар юз, камроқ тана, бўйин, оёқ-қўллар мушакларининг тўсатдан қисқаришларидан иборат бўлишини айтган. Бу тез-тез киприк қоқиш, ёноқлар, бурун, лабларнинг учиши, бошнинг орқага кетиши, елкаларни қисиш, ғалати ҳаракатлар қилишдан иборат бўлиши мумкин. Тиклар одам ҳаяжонланганда, ваҳимага тушганда, қўрққанида зўраяди.
Тиклар орасида Жиль де ла Туретта синдроми алоҳида ўрин тутади, у кўп тиклардан, иборат бўлиб, жумладан ашула айтиш, афтини бужмайтириш, тақлид қилиш, олифта ҳаракатлар қилишдан иборат бўлади.
1701 йилдаёқ Жон Френд «вовуллайдиган» қизлар бор оилани баён этган, қизларнинг ҳар бири бошқасига ўхшатиб вовуллаган ва афтини бужмайтирган. Кейинчалик, Людовик XIV даврида шахзода Конде итнинг вовуллашига ўхшаб овоз чиқарган. 1825 йилда Итардом фақат бақириш-чақиришдан эмас, ҳатто уят сўзларни айтишдан азоб чекаётган франциялик зодагон аёл Маркиза де Дампьер ҳақида ёзган, бу аёл саройни ташлаб, хилват жойда яшашга мажбур бўлган. 1884 йилда Жексон бир ҳодисани ёзган, унда беморнинг бир неча йиллар давомида «лаънат» сўзини айтаверган. Унинг орқасида турган кимдир лаънат сўзини айтгандан кейин, у жуда қўрқиб кетиб, уч кунгача тинмай шу сўзни такрорлайверган. Даволанганидан кейин жуда кам айтадиган бўлган.
Бу синдромнинг клиникасида ҳамиша рухий бузилиш бўлади, шу туфайли, касалликка психо-невротик касаллик деб қараладиган бўлди. Уни даволаш учун гипноз ёки экзорцизм (жинларни қувиш) қўлланилган. Бироқ Жиль де ла Туретта синдроми бор беморларда галаперидол шифо бермаганидан бош мияда органик ўзгаришлар бор, жумладан базал ганглиялар зарарланган, деб тахмин қилинган.
Спастик бўйин қийшиқлиги - локал стереотип гиперкинез, бўйин мушакларининг тоник талвасали қисқариши бўлиб, бошнинг ён, орқа ёки олдинга қийшайиб қолиши билан намоён бўлади. Тинч ҳолатда ҳам бўлади, ҳаракат қилганда зўраяди. Мушаклар тонуси - мушакнинг ригидлиги ошади. Мияча оёқчалари ва устун (қопламаси) зарарланганда пайдо бўлади. Касалликнинг клиник манзараси учун бўйин қийшиқлигининг ўзига хос белгиларидан ташқари, мушакларнинг клоник ва тоник аритмик тортишиши (талваса) хос. Баъзан бир хил талваса устун бўлганда тоник ва клоник тур тафовут қилинади. Ҳаракатларнинг асосан учта, горизонтал бошнинг спастик бурилиши билан кечадиган; бошнинг олдинга-орқага титраши билан кечадиган хамда комбинирланган, гоҳ-гоҳида горизонтал ва титраш ҳаракатлари билан бўладиган турлари қайд қилинади.
Одатда, эмоционал ва жисмоний зўриқишда касаллик белгилари зўраяди. Айрим ҳолларда бўйин қийшиқлиги фақат юрганда, овқат еганда, гаплашганда пайдо бўлади.
Кўпчилик муаллифлар спастик бўйин қийшиқлигини энцефалит оқибати деб ҳисоблашади. Спастик бўйин қийшиқлиги, шунингдек инсультлардан, калла суяги мия шикастлангандан кейин пайдо бўлади, кўпчилик ҳолларда торсион дистония синдроми компоненти ҳисобланади. У яна умуртқа поғонаси касалликларида, вестибуляр аппарат фаолияти бузилганда рефлектор табиатда бўлиши мумкин. Экспериментал текширишлар ҳам медиал-мезэнцефал ретикуляр формациянинг спастик бўйин қийшиқлиги пайдо бўлишида шубҳасиз рол ўйнашини кўрсатди.
Спастик бўйин қийшиқлиги консерватив ва операция йўли билан даволанади. Спастик бўйин қийшиқлигини жарроҳлик йўли билан даволашга бош вазиятининг анча ўзгариши ёки рўйи рост беихтиёр ҳаракатлари, консерватив даволашнинг фойда бермаганлиги, беморнинг мажруҳ бўлиб қолиши кўрсатма бўлади. Спастик бўйин қийшиқлигида жарроҳлик муолажаси табиатини унинг турига ва касалликнинг қандайлигига қараб белгиланади. Жарроҳлик муолажасидан асосий мақсад бошнинг ўзгарган ҳолатини тўғрилаш ва беихтиёр ҳаракатларини бартараф этишдан иборат.
Оператив даволаш барча босқичларда дори-дармонлар, даволаш физкультураси, психотерапия, физиотерапия билан бирга олиб борилади. Беморлар рўйи рост спастик бўйин қийшиқлигида, одатда, мажруҳ бўлиб қоладилар. Касаллик сурункали, спонтан кечади, камдан-кам тузалади. Жарроҳлик муолажаси беморларнинг ярмидан кўпида меҳнат қобилиятини тиклайди, ўз-ўзига хизмат кўрсатишини яхшилайди.