Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari

5-mavzu. METR, RITM
M a ’ruza rejasi. Kompozitsiyada unsurlar xossalari orasidagi badiiy muno-
sabatlar. Metrik va ritmik munosabatlar. Metr ta’rifi. Metr misollari. Metrik qator.
Hajm va uning vizual ta’sir m aydoni. Hajmiy metrik qatordagi minimal va maksi-
mal oraliqlar. Kompozitsiyadagi metrik qatorlar. Ularning to'xtatilishi. T o‘xtatish
usulining metr xarakteriga b og‘!iqligi.
Ritm ta’rifi. R itm -m etrning k o‘rinishi. Ritm misollari. Ritmik qator. Kom ­
pozitsiyadagi ritmik qatorlar. Ularning to'xtatilishi. T o‘xtatish usulining ritm xa­
rakteriga bogliqligi.
M a’ruza. Metr
o ‘xshashlik, bir xillik munosobatidir. Metr paydo bo‘lishi 
uchun kamida ikki qiyoslanadigan unsur bo‘lishi kerak. Metrik munosabatni 
to ‘la ifoda etish uchun unsurlarning soni 7+2 formulas! bilan belgilanadi, 
ya’ni metr munosabatida boUuvchilaming soni beshdan to‘qqizgacha bo‘Igani 
m a’quldir. Metr turli unsurlarda va sifatlarda: rangda, uzunlikda, hajmda, 
oraliqda va boshqalarda bo‘lishi mumkin.
Metrik munosabatda b o ‘lgan unsurlar qatori tuzilsa, uni metrik qator 
deyiladi. Metrik qatorga vassa juftli shiftlardagi vassalarni, Buxorodagi 
Somoniylar maqbarasi tashqi devori tepasidagi ravoqlar qatorini, shara- 
falaridagi kosalarni (ravoqchalarni) misol tariqasida keltirish mumkin.
Ritm
bir xilda, muayyan qonuniyat bilan o‘zgaruvchan munosabatdir. 
Musiqada, she’riyatda, naqqoshlikda ritm juda katta ahamiyatga ega. Ba- 
landliklari 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24 sm bo4gan chiziqlar o ‘rtasidagi m u­
nosabat ritmdir. H ar keyingi chiziq awalgisining uzunligiga tayin muno- 
satda o kzgaradi, ya'ni 3 sm dan qo‘shiladi. Ushbu chiziqlar qatori o ‘rtasida 
metrik munosabat ham bor, ya’ni har bir chiziqning uzunligini 3 smli 
chiziqchalacga bok!ish m um kin. Metrga tegishli xossalar ritmga ham tegish- 
lidir. Ritm turli unsur va sifatlarda: rangda, uzunlikda, hajmda, oraliqda va 
boshqalarda namoyon boMadi. Ritmni yuqoridagi kabi matematik yoki chizma 
(grafik) usullardan foydalanib tuzish joizdir. Masalan, bir markazdan ora- 
liqlari teng burchaklarni hosil etuvchi bir necha nurlam ing ustiga istalgan 
qiyalikda to‘g‘ri chiziq o ‘tkaziladi. Nurlar chiziqni o ‘zaro ritmik munosa­
batda bo'lgan boMaklarga ajratadi. Ritmik kompozitsiyalarda muvozanat 
masalalari metrnikiga qaraganda murakkabroq hal etiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ritmik munosabatda bo‘Igan unsur va sifatlar qator tariqasida joylash- 
tirilsa, ritmik qator tashkil qilingan bo'ladi. Klassik m e’moriy asarlarda rit­
mik qatorlar keng qo‘llanilgan. Masalan, Buxorodagi Kalon minorasida va 
Vobkent minoralarida ularning sirtlaridagi o ‘ym akor naqshin halqalar di- 
ametri tepaga qarab ritmik tarzda qisqarib boradi.