Arxitektura tarixi va nazariyasi

TOSHKENT ARXITEKTURA - QURILISH INSTITUTI
“ARXITEKTURA TARIXI VA NAZARIYASI” KAFEDRASI
MAGISTRATURA BO‘LIMI

“Arxitektura yodgorliklarini ta’mirlash va

ulardan foydalanish” fanidan


MUSTAQIL ISH
Mavzu: “ Termiz shahri shakllanish bosqichlari”

Bajardi: B.Purxonov ANT- 20 guruh
Tekshirdi: A.f.d. O.Salimov

Toshkent – 2020

Mavzu: “ Termiz shahri shakllanish bosqichlari”
Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Asosiy qism
   

1. 
   O’rta asrlarda Termiz me’morligi.
   
2. 
   Uy-joy, masjid va maqbaralar me’morligi
   
3. 
   Al-Xakim at-Termiziy maqbarasi.
   

3. 
   Xulosa
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Kirish
Termiz O’rta Osiyodagi kelib chiqishi va tadrijiy taraqqiyoti bir joyda kechmay, o’zi mavjud bo’lgan barcha dasvrlarni aks ettiruvchi ma’daniy qatlamlar birin-ketin to’planib qadimshunos ko’z oldida zamonlarning uzluksiz almashinuvini namoyon qilgan shaharlar jumlasiga kiradi.
Termiz o’rnida m. a. V-IV asrlarga oid mustaxkamlanmagan kichikrok manzilgoh yuzaga kelganki, uni qadimshunoslar temir yo‘l atrofidan qazib topdilar. U vaqtlarda Baqtriyadan shimolga asosiy yo’l Termizdan 20 kilometr g’arbroqdan, Sho’rob qishlog’i yaqinidan o‘tgan, bu yerda Oks orqali asosiy kechuv bunyod etilgan, uni qo‘riqlash uchun esa mustahkam Sho‘rtepa qalʼasi qurilgan. Shu bois bu manzilgoh Baqtriya manzilgohlari tizimida alohida ro’l o‘ynamagandi. Makedoniyalik Aleksandr Sugdiyona va uning poytaxti Marokandga qilgan mashhur yurishlarida ayni shu yo‘ldan o‘tgan. Shu yerda Kampirtepa o‘rnida tarixchilarning bir necha avlodi izlagan Oks Iskandariyasiga asos solgan. Lekin hozir Kampirtepada miloddan avaalgi IV-III asrlarga oid mustahkam mudofaa devorlari va darvozalari tizimi aniqlangani bois, bu bahslarga nuqta qo'yilishi mumkin. Keyinroq, Yunon-Baqtriya podshosi Demetriy hukmronligi davridan boshlabgina (m.a. 200—185 yillar) Eski Termiz va ayniqsa, uning qal'asi o‘rnidagi manzilgox chinakam ravnaq topa boshladi. Demetriy Shimoli-garbiy Xindistonni (Gadhara) bosib olgani, shuningdek, aftidan, Sug'diyonani ham egallagani unga ko‘prok ko‘maklashganga o‘xshaydi, bu viloyatga olib boradigan eng qulay yo‘l esa Termiz orqali o‘tardi. Natijada Demetriy o’z podsholigi tasarrufidagi ikki chekka Gandhara va Sug’diyonani birlashtirdi, viloyat Termiz va uning yaqinida joylashgan, Oks orqali juda kulay kechuv esa ular orasida juda muhim oraliq punkt edi. Termizga katta eʼtibor berishgan ko‘rinadi, chunki charxi kajraftorga karamay, Hindiston bilan O'rta Osiyoni birlashtiradigan asosiy yo‘l o‘sha-o‘sha Termiz orqali o‘tardi. Ko'hna Termiz diyorining har xil arxeologik ob'ektlar bilan qanchalik zich joylashganligidan hayratlanish mumkin. Bu erda arxeologlar uchun xazina haqida gapirish mumkin. Hakim at-Termiziy majmuasi tomon ketayotganingizda, yo'l bo'ylab shishgan binolardan o'tib ketishingiz mumkin. Balki bular Termiz hukmdorlari saroyi devorlarining xarobalaridir, buni aytish qiyin. Ammo bugungi kunda biz ushbu qal'aning (kala) qayta tiklangan nusxasini ko'rishimiz mumkin. Shaxristonga kiraverishda ikki qo'riqchi minorasi bilan o'ralgan holda qayta tiklangan mudofaa devoridagi ulug'vor keng ravoqli ochilish kutib oladi. Bu yerda to'xtab, atrofdagi manzara ko'rinishi ochiladigan joydan yuqori platformaga borish mumkin. Zerikarli cho'l manzarasi orasida Amudaryoning bir tarmog'idan biri - Orol-Paygambar oroli, shuningdek Xakim at-Termiziy yodgorlik majmuasi va devor yaqinidagi shishgan binolarning qoldiqlari ko'rinadi. 1979-1980 yillarda Qadimgi Termiz aholi punktida olib borilgan qazish ishlari natijasida arxeologlar devorning rasmlari izlari bo'lgan devorning bir qismiga duch kelishgan, unga ko'ra bu nasroniylar ibodatxonasining qoldiqlari deb taxmin qilish mumkin edi. Armanistonning taniqli monastir binolari va Qirg'izistondagi Oq-Beshim cherkoviga o'xshash 16 xona aniqlandi. Eski Termizdagi xristianlar ibodatxonasi X-XIII asrlarda mavjud bo'lgan va 1295-yildan keyin mo'g'ul xoni G'azonxon davrida vayron qilingan deb hisoblanadi. Eski Termizda saqlanmagan me'moriy yodgorliklar juda ko'p. Ular orasida VI-VII asrlarda O'rta Osiyo me'morchiligi uchun xos bo'lgan "gofrirovka qilingan" feodal qal'a-keshklari mavjud bo'lib, ular Kushonlar davri ma’daniy qatlamida qurilgan. XI-XII asrlarda Eski Termizda noyob yodgorlik - Termiz hukmdorlari saroyi, nafis bezak bezaklari barpo etilgan. Shahar atrofida Chor-Sutun (IX-X asrlar) kichik masjidi va Termiz minorasi (1032) bo'lgan. Afsuski, ushbu yodgorliklarning ko'pi johillarning irodasi bilan yo'qolgan. Ularning aksariyati g'ishtlarga ajratib buzib tashlangan. Shunday qilib, 1904 yilda uch qavatli madrasa vayron qilingan. 1934-yilda Termiz minorasi artilleriya nishoniga aylandi. Va 1945 yilda Termiz hukmdorlari saroyining qoldiqlari harbiylar tomonidan cho'chqa xonasini qurish uchun g'ishtlarga aylantirildi. Ammo Termiz hukmdorlari saroyining xarobalari 20-asr fotograflari tomonidan hanuzgacha qo'lga kiritilgan: o'yma bezak panellarining turli bo'laklari, ayvonning ustuni va boshqa saqlanib qolgan qismlari mavjud. Shu bilan birga, Termiz minorasi va uch qavatli madrasaning yagona fotosurati ham bor. Har bir davr o'z izlarini qoldiradi va zamonaviy tarix ham bundan mustasno emas. Avvalroq aytib o'tilganidek, XIX-XX asrlar davridagi yodgorlik - rus harbiy qal'asi-garnizoni yuz yildan oshiq vaqt davomida mavjud edi.