|
Mavzuning maqsadi: Oila vakillarini morfologik tuzilishini, jinsiy va jinssiz ko‘payishini, ekologiya va tarqalishini o‘rganish.
Kerakli jihozlar: Gerbariylar, o‘simliklar aniqlagichi, rasmlar, jadvallar, preparatlar, mikroskop, lupa, pintset, preporoval nina va boshqalar.
Nazariy tushuncha: Bu bo‘lim 300 ta turkum va 10000 turdan iborat. Ularning barglari yirik (mega-filliya), ko‘pincha murakkab tuzilganligi va sporangiy-larning spora hosil qiluvchi boshoqchalarda emas, balki barglarning ostki yuza tomonida yoki chetki qirralarida o‘ralgan holda bo‘lishligi bilan Plauntoifa va Qirqbo‘g‘imtoifa bo‘limlaridan farq qiladi.
Qirqquloqkabilar ajdodchasi bir nechta qabilalardan tashkil topgan. Ulardan biri Qirqquloqnomolar qabilasi. Bu qabila Aspleniyadoshlar oilasini o‘z ichiga oladi. Uning tipik vakili sifatida o‘rmon qirqqulog‘i o‘simligini o‘rganib chiqishga tavsiya etiladi.
O‘rmon qirqqulog‘i
Bu o‘simlik (7-rasm) ko‘p yillik o‘t o‘simligi bo‘lib, asosan mayin tuproqli nam yerlarda, qoya va daraxtlar soyasida o‘sadi. Bu o‘simlik murakkab tuzilgan serbar barg dastalarini hosil qiladi. Bular ildizpoyaning uchi-dan o‘sib chiqadi. Ildizpoya yer yuzasiga yaqin joylash-gan va u qora-qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi.
Bu o‘simlikning barglari har yili kuzga kelib tushib ketadi va barg bandlarining yer ostki qismigina saqlanib qoladi. Tuproqdan o‘sib chiqqan yosh barglar uchi dastlab gajjakga o‘xshab turadi va jigarrang tangachasimon po‘stlar bilan qalin qoplangan. Bular juda sekin rivojlanib uchinchi yili tuproq yuzasiga chiqadi. Keyinchalik voyaga yetgan barglarga aylanadi. Barglar murakkab, qo‘shpatsimon tuzilishga ega, uzunligi 1 metrgacha yetib boradi. Barg bandlari ildizpoyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tutashgan. Ildizpoyadan bir talay qo‘shimcha ingichka ipsimon ildizchalar ham hosil bo‘ladi.
7-rasm. O‘rmon qirqqulog‘i. 1-umumiy ko‘rinishi; 2-barg ostidagi soruslarning ko‘rinishi; 3-sporangiyda yetilgan sporalarning tarqalishi; 4-ikki jinsli gametofit; 5-anteridiy; 6-ko‘p xivchinli spermatazoid; 7-arxegoniy; 8-zigota; 9-yosh sporofit.
Yoz faslining o‘rtalariga kelib, erkak paporotnik bargining ostki yuzasida jinssiz (sporofit) yo‘l bilan ko‘payish organi –sporangiylar hosil bo‘ladi. Sporan-giylar to‘p-to‘p bo‘lib joy olib, ular “soruslar” deb ata-ladi. Har bir sorus ustki tomonidan yupqa parda (indizium) bilan o‘ralgan. Sorusning tuzilishini o‘rga-nish uchun, uni ko‘ndalang kesib qaralsa, bargning ostki tomonida qalin bo‘rtma (platsenta) borligi ko‘ri-nadi. Platsentadan indizium oyoqchasi hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, sporangiyda yetilgan sporalar halqa yordamida tashqariga tarqali-shiga moslashgan. Halqa tuzilishi jihatidan tutash bo‘lmasdan sporangiy ayla-nasini 2/3 qismini o‘rab turadi. Halqa uchlarini bir-biriga ulab turuvchi yupqa devor bo‘lib, uning yorilishi bilan halqaning bir uchi birdan teskari tomonga buraladi. Shu harakat tufayli sporangiydagi sporalar tashqariga sochiladi. Qulay sharoitga tushgan spora-lardan yangi jinsiy nasl (gametofit) o‘sib chiqadi. Game-tofit yurakka o‘xshash kichkina yashil yaproqchadan iborat bo‘lib, uning eni 1 sm.gacha yetib boradi. Game-tofit yaproqchaning ostki yuzasida, uning uchliroq tomonida esa bir nechta rizoidlar vujudga keladi. Shu yuza tomonda jinsiy organlar – arxegoniy va anteri-diylar rivojlanadi. Arxegoniylar yaproqchaning o‘yiq qismiga yaqin joyida, anteriydiylar esa undan uzoqroq yoki o‘rtaroq qismida hosil bo‘ladi. Anteridiy tashqi tomonidan yupqa parda bilan o‘ralgan dumaloq tana-cha, uning ichida sperma-tozoidlar yetkazib beradigan spermatogen hujayralar bor. Anteridiy yomg‘ir yoq-qanda yoki shudring tushgan vaqtda uchidan yoriladi. Yorilgan joydan yetilgan sper-matozoidlar suvga chi-qadi. Arxegoniy qorin qismi bilan gametofit to‘qimasiga botib turadi. Uning faqat kalta bo‘yin qismigina tashqariga chiqib turadi. Qorin qismida tuxum hujayra va undan yuqoriroqda kanal hujayrasi boshlanadi. Tuxum hujayra tayyor holga kelishi bilan arxegoniy uchi yoriladi, ayni shu vaqtda kanal hujayralari shilimshiq suyuqlik ajratadi. Ajra-tilgan suyuqlik orqali spermatozoidlar tuxum hujayra-siga yetib kelib, uni otalantiradi. Otalangan tuxum hujayradan zigota hosil bo‘ladi va u bo‘linib o‘sishi natijasida murtakka ayla-nadi. Murtak boshlang‘ich ildiz, poya va bargga ega. Hosil bo‘lgan ildiz asta-sekin tuproqqa kirib boradi, ayni shu vaqtda poya va barg yer yuzasiga chiqadi. Shunday qilib, murtak mustaqil holda hayot kechira boshlaydi. Gametofit yaproqchasi keyinchalik asta-sekin qurib yo‘qolib ketadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
