Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Dunyo hududlarida aholining tug‘ilganda kutilayotgan umr ko‘rish yoshi (2009 yil)^*

Hududlar	Erkaklar	ayollar	ikkala jins
Dunyo bo‘yicha	67	71	69
Afrika	53	56	55
Amerika	72	78	75
Osiyo	68	71	69
Evropa	72	80	76
Avstraliya va Okeaniya	74	78	76

*Population Reference Bureau. 2009 Word Population Data Sheet.

Aholining uzoq umr ko‘rishi mumkin bo‘lgan hudud Yevropa, Avstraliya va Okeaniya hamda Amerika hududlari ekan. Hozirgi davrda insonning eng uzoq umr ko‘rishi o‘rtacha 79-83 yoshni tashkil etmoqda. 2009 yil eng uzoq umr ko‘rsatkichi Yaponiya (83 yosh). Xitoy-Gonkong (82 yosh), Xitoy-Makao (82 yosh), Singapur (81 yosh), Islandiya (81 yosh), Finlyandiya (80 yosh), G‘arbiy Yevropa davlatlarida (79-82 yosh), Kosta-Rika, Gvadelupa davlatlarida (79 yosh) kuzatilmoqda. Eng qisqa umr ko‘rish esa Markaziy Afrika Respublikalari (45 yosh), Angola (46 yosh), Nigeriya (47 yosh), S’erra-Leona (48 yosh) va Burundi (49 yosh) davlatlarida qayd etilmoqda.

Aholining o‘rtacha umr ko‘rish muddatini aniqlashda ayniqsa go‘daklar o‘limi alohida ahamiyatga egadir. Go‘daklar o‘limining yuqori bo‘lishi aholi o‘rtacha umr ko‘rish muddatini ko‘rsatkichlarini qisqarishiga olib keladi.

Go‘daklar o‘limi (har 1000ta tirik tug‘ilgan bolaga nisbatan 0 dan 1 yoshgacha bo‘lgan o‘lim soni). Manbalardan ma’lumki, XIX asrda, ba’zi rivojlanayotgan davlatlarda esa, XX asr birinchi yarmida ham go‘daklar o‘limi yuqori bo‘lgan. 1900 yilda G‘arbiy Yevropa davlatlarida har 1000ta tirik tug‘ilgan chaqaloqdan 140tasi, Markaziy Osiyo davlatlarida esa qayd etilganidek – 500-600tasi hayotdan ko‘z yumgan. 1950 yillarda go‘daklarning o‘lim hollari bir muncha kamaydi. Yevropa davlatlarida go‘daklar o‘limi 45‰ni (eng yuqorisi 69 ‰ – Gresiyada, eng pasti – 22 ‰ Shvesiyada)¹, sobiq SSSR tarkibiga kirgan davlatlarda esa – 80-83 ‰ni tashkil etgan².

1960–1980 yillarda dunyodagi qator davlatlarda aholi salomatligi borasida ulkan ishlar qilindi. Sog‘likni saqlash tizimi rivojlanib, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish yaxshilandi. Onalar va bolalar salomatligiga katta e’tibor berildi. Dunyoda aholi salomatligini, onalar va bolalar, ayollar salomatligini muhofaza etuvchi nufuzli tashkilotlar tuzildi. Natijada aholi o‘limi, jumladan go‘daklar o‘limi ham keskin kamaydi

1980–2000, 2001–2009 yillarda go‘daklar o‘limining pasayishi jarayoni davom etdi. 1980 yilda go‘daklar o‘limi iqtisodiy rivojlangan davlatlarda quyidagi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan: Avstriyada – 14,3 ‰, Belgiyada – 12,1‰, Daniyada – 8,4 ‰, Italiyada – 14,6 ‰, Kanadada – 10,4 ‰, Niderlandiyada – 8,6 ‰, Norvegiyada – 8,1 ‰, AQShda – 12,6 ‰, Fransiyada –10,0 ‰, Shvesiyada – 6,9 ‰, Yaponiyada – 7,5 ‰. 2009 yilda bu ko‘rsatkichlar 3-6 ‰ni tashkil etgan. XXI asr boshida go‘daklar o‘limining eng past ko‘rsatkichlari Yaponiya, Singapur, Shvesiya davlatlarida qayd etilib, ularda har 1000 tirik tug‘ilgan bolalardan uchtasi halok bo‘lar ekan. 1980 yillarda go‘daklar o‘limining eng yuqori darajasi rivojlanayotgan davlatlardan Afg‘oniston – 194 ‰, Malavi – 163‰, Somali – 155 ‰ kabilarda qayd etilgan. Hozirgi davrda ushbu davlatlarda go‘daklar o‘limi kamayib, mos ravishda 145, 107, 114 ‰ni tashkil etmoqda. Lekin Markaziy Afrika davlatlarida (113 ‰), Markaziy Osiyoning janubida joylashgan davlatlarda (65 ‰) hamon go‘daklar o‘limi yuqoridir. Bu holning asosiy sabablari, bir tomondan tug‘ilishning yuqori bo‘lishi va natijada ona va bola organizmini zaiflashuvi bo‘lsa, ikkinchi tomondan issiq iqlim sharoiti, iqtisodiy rivojlanishning pastligi, hamda tibbiy xizmatning nisbatan yetishmasligidir.

Qadimda go‘daklar asosan ekzogen sabablarga ko‘ra, yuqumli kasalliklardan vafot etgan bo‘lsalar, hozirgi davrga kelib, yuqumli kasalliklar kamayib ketdi. Go‘daklar o‘limiga endogen omillar (ko‘proq nafas olish organlari kasalligi, endokrin, yurak-qon tomir kasalliklari) sabab bo‘lmoqda.. Shunday bo‘lsada, dunyodagi qator davlatlarda go‘daklar o‘limi XXI asr boshida, oldingi asrga nisbatan, keskin kamaygan va bu hol aholi umr ko‘rishi ko‘rsatkichlariing ko‘tarilishiga ta’sir etgan.

3.