Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Dunyo aholisining yosh tarkibi. 1970-2017 yillarda, foiz hisobida 
Mintaqalar 
1970 yil 
1985 yil 
2017 yil 
0-14 
15-64 
65 va 
undan 
yuqori 
0-14 
15-64 
65 va 
undan 
yuqori 
0-14 
15-64 
65 va 
undan 
yuqori 
Dunyo 
bo‘yicha 
36.6 
57.9 
5.5 
33.7 
60.6 
5.7 
26 
65 
9 
Yevropa 
24.9 
63.7 
11.4 
20.9 
66.7 
12.4 
16 
66 
18 
Osiyo 
38.9 
57.0 
4.1 
35.0 
60.6 
4.4 
24 
68 
8 
Afrika 
44.1 
53.0 
2.9 
45.4 
51.5 
3.1 
41 
56 
3 
Amerika 
36.4 
57.2 
6.4 
31.6 
61.2 
7.2 
23 
67 
10 
Okeaniya 
32.2 
60.5 
7.3 
28.6 
63.3 
8.1 
23 
65 
12 
O‘zbekiston  45.0  49.2 
5.8 
40.8 
52.8 
6.4 
28 
68 
4 
Manba: 
Population RefYerence Bureau. 2017. World Population Data Sheet.
 
Insonning  iqtisodiy,  biologik  va  kalendar  yoshlari  mavjud  bo‘lib,  ular  o‘z 
ilmiy ta’riflari va xususiyatlariga egadir. Demografik nuqtai-nazardan inson umri 
turli  davrlarga  bo‘linadi  (go‘daklik,  bolalik,  yoshlik,  yetuklik,  mehnatga 
qobiliyatlilik  davri  va  qariyalik).  Umuman  dunyo  miqyosida  ilmiy  va  statistik 
manbalarda  aholini  iqtisodiy-demografik  nuqtai  nazardan  aholi  yosh  tarkibi 
bo‘yicha uchta demografik guruhlarga ajratiladi. Bularga 0-14 yosh (bolalar), 15-
64 yosh (mehnat yoshidagi aholi), 65 yosh va undan yuqorilar (qariyalar) kiritiladi. 
Aholining  yosh  tarkibida  mehnat  yoshidagi
1
  (15-64)  aholi  guruhi  salmog‘i 
alohida  ahamiyatga  egadir.  Chunki  ushbu  guruh  asosiy  ishlab  chiqarish  kuchini 
tashkil  etadi  va  iqtisodiy  rivojlanishning  omili  bo‘lib  hizmat  qiladi.  Mehnat 
yoshidagi  aholi  guruhining  shakllanishi  asosan  aholining  takror  barpo  bo‘lishi 
xususiyatlariga  bog‘liqdir.  Alohida  hollarda  esa  hududlarda  immigratsiya  va 
emigratsiya  jarayonlari  ham  mehnat  yoshidagi  aholi  salmog‘iga  ta’sir  etadi. 
Dunyodagi qator davlatlarda jami aholi tarkibida mehnat yoshidagi aholi salmog‘i 
50 – 65  foizni  tashkil  etadi.  Hozirgi  davrda  (2017  yil) dunyo aholisining  65  foizi 
15-64 yoshli aholi hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. O‘zbekiston aholisining 62,0% 15-
64 yoshdagi kontingentlardir.  
                                                 
1
 Mehnat yoshi har bir davlatning ishlab chiqarish xususiyatlari va ijtimoiy-iqtisodiy holatiga bog‘liq holda farq 
qilishi mumkin, qator Evropa davlatlarida mexnat yoshi 18 yoshdan boshlanadi. O‘zbekistonda mehnat yoshi ayollar 
uchun 16-54, erkaklar uchun esa 16-59 etib belgilangan. 

---

 
140 
Aholining  jinsiy  va  yosh  tarkibi  ijtimoiy-iqtisodiy  nuqtai  nazardan  muhim 
ahamiyatga egadir. Binobarin, mehnat resurslarini maktabgacha maktab yoshidagi 
kontingentlarni,  nafaqa  yoshidagi  aholini  hisoblash,  ularga  kerakli  moddiy  va 
ma’naviy  imkoniyatlarni  yaratish  aholining  jinsiy,  yosh  tarkibiga  asoslanadi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  statistika  qo‘mitasi  respublika  aholisini  yosh 
guruhlarga  ajratishda  uning  fiziologik  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda,  yosh 
kontingentlariga  ajratadi.  Bunda  aholi  yoshi,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  boshqa 
belgilariga  ko‘ra  guruhlashtiriladi,  ya’ni  0-2  yoshgacha  go‘daklik  va  bolalik,  3-5 
yoshgacha bog‘cha davri, 6-7 yoshgacha maktabgacha va 8-15 yoshgacha maktab 
davri,  16  yoshdan  katta  yoshdagilar,  60  yoshgacha  bo‘lganlar  mehnatga  layoqatli 
yosh va h.k.  
E.Nabiev va A.Qayumovlar aholi yoshini beshta guruhga bo‘lib o‘rganishni 
tavsiya  etishadi.  Bunda,  aholi  yosh  tarkibi  0-14  yosh  bolalar,  15-24  yosh  o‘smir 
yoshlar, 25-60 yosh mehnatga qobiliyatli aholi, 60-70 yosh nafaqa yoshidagilar, 70 
yosh va undan kattalar tarzda ajratiladi
1
. Demak, mamlakat aholisining yosh-jinsiy 
tarkibini  dastavval  uning  biologik  tipi  bo‘yicha  tadqiq  etish  alohida  ahamiyatga 
ega, chunki, har qanday demografik jarayonlar aholining u yoki bu yoshida albatta 
ro‘y beradi.  
Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  ma’lumotlariiga  ko‘ra,  mustaqil  davlatlar 
hamdo‘stligiga  kiruvchi  ayrim  mamlakatlar  orasida  bolalar  salmog‘i  ko‘pligi 
bo‘yicha  O‘zbekiston  Tojikiston  respublikasidan  keyin  ikkinchi  o‘rinda 
joylashgan.  Jumladan,  Tojikistonda  15  yoshgacha  bo‘lganlar  jami  aholining  38 
foizini, 65 yoshdan kattalar esa, atigi 4 foizni tashkil etadi. 6.2-jadvalda keltirilgan 
barcha davlatlarda 0-14 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlar miqdori kamayib, 
aksincha,  65  yoshdan  oshganlar  ulushi  ko‘payib  borayotganligini  kuzatiladi. 
Masalan, 1999-2017 yillarda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston 
davlatlarida  0-14  yoshgacha  bo‘lganlarning  jami  aholidagi  salmog‘i  1,3-1,2 
barobarga qisqardi. 
                                                 
1
 Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти.-Т., Академия, 2000. Б.42. 

---

 
141 
O‘tish  davrida  demografik  jarayonlarda  ro‘y  berayotgan  o‘zgarishlar 
aholining  yosh  tarkibiga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatganligi  ba’zi  yosh  guruhlari  miqdori 
kamayishi  yoki  ko‘payishida  yaqqol  ko‘rinmoqda.  Aholining  yosh  tarkibi 
aholining  tabiiy  harakati  ko‘rsatkichi  bilan  bevosita  bog‘langan.  Sababi,  qaysi 
davlatlarda aholining tabiiy harakatini ifodalovchi ko‘rsatkich yuqori bo‘lsa, o‘sha 
davlatdagi  aholining  yosh  tarkibida  bolalar  va  o‘smirlar  salmog‘i,  mehnatga 
layoqatli  yoshdagi  kishilar  hissasi  yuqori  bo‘ladi.  Bunday  holat  dunyo  miqyosida 
rivojlanayotgan mamlakatlarda yaqqol kuzatiladi. Aksincha, rivojlangan, iqtisodiy 
jihatdan  yetuk  davlatlar  aholisining  yosh  tarkibida  katta  yoshlilar  va  qariyalar 
ulushi  ko‘p  bo‘lishi  bilan  birga,  bolalar  kam  sonlini  tashkil  qilmoqda.  Bularga 
misol  qilib,  Xorijiy  Yevropa  davlatlarini,  Rossiyani  keltirish  mumkin.  Mazkur 
davlatlarning  mehnat  yoshidagi  yetishmayotgan  aholisining  o‘rnini  yuqoridagi 
rivojlanayotgan davlatlardan kelib ishlovchilar ya’ni, migrantlar to‘ldiradi. Demak, 
aholining yosh tarkibida migratsiya jarayoni qaysidir tarzda muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Aholining yosh tarkibi juda qadimdan mavjud bo‘lib kelayotgan demografik 
holat,  ya’ni  demografik  evolyusiyaning  natijasi  bo‘lib,  u  ayni  paytga  kelajakdagi 
demografik  vaziyatning  zamini  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Dunyo  aholisi  yosh  tarkibi 
bo‘yicha  hududiy  xususiyatlarga  ham  egadir.  Jumladan,  yer  shari  aholisi  yosh 
tarkibida  1970  yillardagi  ahvolni  ko‘rib  chiqilganda  15  yoshgacha  bo‘lganlar 
miqdori  va  undan  yuqori  yoshdagilar  ko‘p  sonni  tashkil  etganligi  jadval 
ma’lumotlari  ham  tasdiqlaydi.  Yevropa o‘sha  yillarda ham  undan  keyingi vaqtda 
ham 65 va undan katta yoshdagilar soni yuqoriligi bilan ajralib kelmoqda. Ikkinchi 
o‘rinni  (qariyalar  salmog‘i  bo‘yicha)  Okeaniya  va  Amerika  davlatlari  egallaydi. 
Ushbu tahlildan aholi yosh tarkibini ikkita asosiy tipga ajratish mumkin. 
Birinchi  tipda  (tug‘ilish  va  o‘lim  yuqori  bo‘lib,  o‘rtacha  umr  ko‘rish  davri 
qisqa bo‘lgan rivojlanayotgan davlatlar) bolalar, o‘smirlar miqdori ustun, qariyalar 
hissasi uncha katta emas. 
 
Ikkinchi  tipda  Shimoliy  Amerika,  Yevropa,  Yaponiya,  Avstraliya 
mamlakatlariga  xos  (tug‘ilish  kam,  o‘lim  past  ko‘rsatkichga  ega,  uzoq  umr 

---

 
142 
ko‘ruvchilar  ko‘p sonli) bolalar  va  o‘smirlar soni qisqarib,  qariyalar  ulushi  oshib 
boradi. 
Geografik  mintaqalar  doirasida  taqqoslaganda,  O‘zbekiston  birinchi  tipga 
xos  davlat  sanaladi.  Respublikamizda  bolalar  salmog‘i  yuqori,  bunga  o‘zbek 
oilalarida  tug‘ilish  sur’atining  balandligidir.  1970  yili  0-14  yoshdagi  bolalar  jami 
aholining  45  foizini  tashkil  etgan  bo‘lsa,  2004  yilda  ushbu  ko‘rsatkich  38  foizni 
tashkil qilgan. Ikkinchi o‘rinni 15-64 yoshdagilar egallaydi. Ushbu yoshdagi aholi 
jami aholining teng yarmiga teng (58 foiz), qariyalar soni kamchilik bo‘lib atiga 10 
foizga teng.