Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Progressiv tip 
 
                           
 
      Statsionar tip                                           Regressiv tip 
6.1-rasm  Aholi  takror  barpo  bo‘lish  tartibiga  mos  keluvchi  yosh  tuzilishi 
tiplari (Borisov V.A, 2001). 
 
Shved  demograf  olimi  G.Sundbyerg  aholining  yosh  tarkibiga  qarab  uch 
turga bo‘ldi: 
1.  Progressiv. 
2.  Statsionar. 
3.  Regressiv. 
Progressiv- yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (0-14 yoshdagi) 
salmog‘i  qariyalarga  (65  yosh  va  undan  yuqori)  qaraganda  yuqori  bo‘lgan 

---

 
138 
hududlarda kuzatilib ularning aholisi muntazam ko‘payib boradi. Bu yosh tarkibiga 
Afrika va Osiyo davlatlarini kiritsa bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha 15 yoshdan kichiklar 
jami  aholining  26  foizini  tashkil  qilsa,  Afrikada  41  foizni,  Osiyoda  25  foiz, 
Yevropada 16 foizga teng (2017 y.). Bizning respublikamiz aholisi yosh tarkibida 
aynan shu yoshdagilar dunyo ko‘rsatkichidan baland 29 foiz. 
Statsionar-  yosh  tarkibida  aholi  umumiy  miqdorida  qariyalar  salmog‘i 
yoshlar bilan tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda turadi. 
Aholining tez kamayishi yoki tez ko‘payishi kuzatilmaydi. 
Regressiv- yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog‘i bolalarga 
qaraganda  yuqori bo‘ladi.  Bunday  holda aholi soni  asta-sekin kamayib  boradi  va 
“depopulyasiya”  holati  yuz  beradi.  Aholi  “qarib”  borishi  kuzatiladi.  Dunyo 
aholisining  atigi  7  foizi  (2018  yil)  64  yoshdan  kattalarga  to‘g‘ri  keladi.  AQSH, 
Kanada,  Yevropa,  Okeaniya  davlatlarining  aksariyatida  64  yoshdan  katta 
yoshdagilar  salmog‘i  dunyo  aholisining  aynan  shu  yosh  tarkibi  bo‘yicha  umumiy 
ko‘rsatkichidan ustunligi kuzatiladi. 
Aholi yosh tarkibini ikkita asosiy tipga ajratish mumkin. 
Birinchi  tipda  (tug‘ilish  va  o‘lim  yuqori  bo‘lib,  o‘rtacha  umr  ko‘rish  davri 
qisqa bo‘lgan rivojlanayotgan davlatlar) bolalar, o‘smirlar miqdori ustun, qariyalar 
hissasi  uncha  katta  emas.  Ikkinchi  tip  Shimoliy  Amerika,  Yevropa,  Yaponiya, 
Avstraliya mamlakatlariga xos (tug‘ilish kam, o‘lim past ko‘rsatkichga ega, uzoq 
umr  ko‘ruvchilar  ko‘p  sonli)  bolalar  va  o‘smirlar  soni  qisqarib,  qariyalar  ulushi 
oshib boradi.  
Dunyo  aholisining  yosh  tarkibida  bolalar  ulushi  kamayib,  mehnatga 
layoqatli yoshdagi va keksa aholi salmog‘i ko‘payayotgan mintaqalarga  Amerika, 
Yevropa  va  Avstraliya  hamda  Okeaniya  davlatlari  kiradi.  Binobarin,  1970-2012 
yillarda  0-14  yoshdagi  bolalar  ulushi  36,6  dan  26,0  foizga  tushdi,  mehnatga 
layoqatli  yoshdagi  aholi  salmog‘i  esa  57,9  dan  66,0  foizga  ko‘tarildi,  65  yosh  va 
undan  kattalar  salmog‘i  barcha  mintaqalarda  sezilarli  darajada  ortib  bormoqda, 
dunyo bo‘yicha bu ko‘rsatkich hozirda 8 foizga teng (6.2-jadval). 
6.2-jadval 

---

 
139