Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

6.2. Aholining jinsiy tarkibi va uning shakllanishidagi omillar 
 
Aholining  jinsiy  tarkibi  deganda,  ularning,  ya’ni  aholining  erkak  va 
ayollarga  taqsimlanishi  tushuniladi.  Odatda,  aholi  jinsiy  tarkibida  ayollar  har  100 
ta yoki har 1000 ta erkak kishiga nisbatan hamda erkaklar har 100 ta yoki har 1000 
ta  ayolga  nisbatan  hisoblanadi  va  bu  foizda  ifodalanadi.  Bundan  tashqari,  har 
ikkala jins vakillarining jami aholiga nisbatan ham ulushi aniqlanadi.  
Aholi jinsiy tarkibi uch asosiy omillar ta’sirida shakllanadi: 
1) 
yangi tug‘ilganlardagi jinslar nisbati; 
2) 
o‘limdagi jinslar nisbati; 
3) 
aholi migratsiyasidagi jinslar hisbati. 
Demografiyada  va  statistikada  birlamchi,  ikkilamchi  va  uchlamchi  jinslar 
nisbatlari mavjud. Birlamchi nisbat – homiladorlikdagi qiz va o‘g‘il bolalar nisbati. 
Ilmiy manbalarda qayd etilishicha 100 ta qiz bola homilaga 125-130 ta o‘g‘il bola 
homilalar togri kelar ekan.  
Ikkilamchi nisbat – tirik tug‘ilgan o‘g‘il va qiz bolalar nisbati. Tadqiqotlar 
ko‘rsatishicha har 1000 ta chaqaloqdan 488 tasi qiz va 512 tasi o‘g‘il bolalar to‘g‘ri 
keladi (yoki 100 ta qiz bolaga 105 – 106 ta o‘g‘il bola, Xitoyda o‘g‘il bolalar ko‘p 
tug‘ilyapti  –  100  ta  qiz  bolaga  1980  yil  107,4  o‘g‘il  bo‘lsa,  1993  yil  100  ta  qiz 
bolaga  nisbatan  114,1  o‘g‘il  bola  tug‘ilgan  –  bu  muammo)  Uchlamchi  nisbat  – 

---

 
143 
reproduktiv  yoshdagi  erkaklar  va  ayollar  nisbati  –  demografik  rivojlanishda  eng 
ahamiyatli nisbat. 
Statistik ma’lumotlar va ilmiy adabiyotlarda qayd etilishicha, dunyo bo‘yicha 
qiz  bolalarga  nisbatan  o‘g‘il  bolalar  ko‘proq  tug‘ilar  ekan.  Ma’lumotlar 
ko‘rsatishicha, dunyoda har 100 ta qiz bolaga hisbatah tug‘ilgan o‘g‘il bolalar soni 
104–107  tani  tashkil  etadi.  O‘g‘il  bolalar  salmog‘ining  qiz  bolalarga  nisbatan 
yuqorilgi  ko‘p  hollarda  15–20  yoshlarga  qadar  saqlanib  boradi.  Asosan  20–24 
yoshlarda  jinslar  nisbatan  tenglashadi.  Undan  keyin  esa,  asta-sekin  jami  aholi 
tarkibidagi  erkaklarga  qaraganda,  ayollar  salmog‘i  ortib  boradi.  Bu  hol  qator 
omillar bilan bog‘liqdir. Ularga bolalik davrida o‘g‘il bolalar qiz bolalarga nisbatan 
ko‘proq  xastalanishi,  baxtsiz  hodisalar  va  erkaklarning  o‘ziga  xos  turmush  tarzi 
kabilarni  kiritish  mumkin.  Shuningdek,  erkaklarning  ko‘p  qismi  yoshlik  va  o‘rta 
yoshlik davrida og‘ir mehnat bilan mashg‘ul bo‘lib, inson salomatligi uchun zararli 
bo‘lgan  alkogolizm,  chekish  kabi  odatlar  bilan  shug‘ullanadilar.  Yuqorida 
keltirilgan  turmush  tarziga  xos  omillar  hamda  xalqlar  orasida,  davlatlar  orasida 
ro‘y berib turadigan urushlar erkaklarning hayotdan barvaqt ko‘z yumushiga olib 
keladi
1
. Shunday bo‘lsada aholi jinsiy tarkibining shakllanishi dunyo hududlarining 
har  birida  o‘ziga  xos  xususiyatga  egadir.  Ushbu  xususiyatlar,  yuqorida  qayd 
etilganidek, ana shu hududning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari bilan ifodalanadi. 
Hozirgi  davrda  (XXI  asr  boshlari)  sayyoramiz  aholisining  jinsiy 
mutanosibligi  yosh  guruhlari  bo‘yicha  keskin  farq  qiladi.  Tadqiqotlarning 
ko‘rsatishicha,  dunyodagi  barcha  davlatlarda  ham  0–14  yosh  guruhlarida  o‘g‘il 
bolalar qiz  bolalarga nisbatan ko‘proq  ekan.  Bu hol  yuqorida  ta’kidlaganimizdek, 
o‘g‘il bolalarning ko‘proq tug‘ilishi bilan bog‘liqdir. 15–64 yosh guruhlarida esa, 
ayollar  va  erkaklar  salmog‘i  dunyo  bo‘yicha  birmuncha  tenglashadi  va  har  ming 
ayolga 1020  erkak  to‘g‘ri  keladi,  lekin bu  nisbiylik  hamma  qit’alarda ham  bir  xil 
emas.  Yevropada  –  1000,  Osiyoda  –  1049,  Afrikada  –  979,  Amerikada  –  990, 
                                                 
1
 Асанов Г.Р. Аҳоли географияси. – Т., 1978. – 75 б.; Бўриева М.Р. Ўзбекистонда оила демографияси. – Т., 
1987. – 57 б. 

---

 
144 
Okeaniyada  –  1039  ta  to‘g‘ri  kelgan.  O‘zbekiston  uchun  mazkur  ko‘rsatkich  996 
tani tashkil etadi.  
65 va undan yuqori yosh guruhlaridagi ayollarga yer yuzida 742, Yevropada 
649, Osiyoda 879, Afrikada 889, Amerikada 741, Okeaniyada 818, MDH tarkibiga 
kirgan  davlatlarda  444  ta  erkak  to‘g‘ri  keladi.  O‘zbekistonda  bu  ko‘rsatkich  580 
tani  tashkil  etadi.  Shuni  alohida  qayd  etish  lozimki,  ikkinchi  jahon  urushida 
Yevropagi  qator  davlatlar,  ayniqsa,  sobiq  SSSRda  juda  ko‘p  erkaklar  halok 
bo‘lgan.  Shuning  uchun  ham  XX  asrning  oxiriga  qadar  aholi  tarkibida  ayollar 
nisbatan  eng  yuqori  bo‘lgan  davlat  sobiq  SSSR  hisoblanar  edi.  Chunonchi,  1989 
yilda bu davlatda har 1000 ayolga 891 ta erkak to‘g‘ri kelgan. 
 
Ilmiy  manbalarda  qayd  etilishicha,  dunyo  aholisining  umumiy  tarkibida 
erkaklar  ayollarga  nisbatan  bir  muncha  ko‘proq  bo‘lib,  ya’ni  har  1000  ayolga 
nasbatan  erkaklar  soni  1009  ni  tashkil  etar  ekan.  Ayollarga  nisbatan  erkaklarning 
ko‘pligi asosan Osiyo davlatlarida (1000 ayolga 1042 ta erkak) kuzatilsa, Yevropa 
davlatlarida  esa  aksincha,  –  ayollar  salmog‘i  yuqoriligi  kuzatiladi.  Ayollarning 
erkaklarga  nisbatan  ko‘pligi,  ayniqsa,  Rossiya  davlatida  yuqoridir  (1000  ayolga 
890 erkak)
1
.  
O‘zbekistonda  ham  aholining  jinsiy  tarkibi  hududning  ijtimoiy-iqtisodiy 
holati va demografik jarayonlari ta’sirida shakllanib, kelgan. Respublika hududida 
XIX asrning ikkinchi yarmi hamda XX asrning boshlarida ayollar salmog‘i ancha 
past  bo‘lib,  har  1000  erkakka  856-859  ni  tashkil  etgan.  XX  asrning  60  yillaridan 
boshlab  ayollar  salmog‘i  oshib  borgan.  Hozirgi  davrda  O‘zbekistonda  aholining 
jinsiy  tarkibi  deyarli  tenglashib,  qulay  demografik  rivojlanishga  asos  bo‘lmoqda 
2017 yil O‘zbekistonda 1000 ayolga nisbatan erkaklar soni 999,8 ni tashkil etgan.  
Aholining  jinsiy  tarkibida  migratsiyaning  o‘rni  ahamiyatlidir.  Aholi 
migratsiyasida erkaklar ishtiroki yuqori bo‘lganligi sababli migratsion oqim yuqori 
bo‘lgan  ba’zi  yirik  shaharlarda,  o‘zlashtirilayotgan  hududlarda  aholi  tarkibida 
erkaklar  salmog‘i  yuqori  bo‘ladi.  Masalan,  Toshkent  shahrida  jami  aholining  51 
foizini erkaklar tashkil etadi.  
                                                 
1
.Копылов В.А. География населения.- М., 1999, с. 34. 

---

 
145 
Migratsiya ham yosh va jinsga ko‘ra farqlanadi. Odatda, ayollar va erkaklar 
muayayn  joyda  bir  xil  miqdorda  ko‘chishmaydi.  Bunga  ko‘ra  migratsiya 
xarakatchanligi  erkaklarda  yuqori,  ammo  uzoq  masofaga  migratsiya  xarakati 
ayollarda  yuqoridir,  bu  holat  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  namoyon  bo‘ladi. 
Shunga  qaramay,  jamiyatda  ayollarning  mavqe’i  oshib  borishi  bilan  migratsiyada 
ishtirok etish darajasi erkaklar bilan tenglashadi. Haqiqatda hozirgi vaqtda halqaro 
migratsiyada  ishtirok  etayotgan  aholining  deyarli  yarmi  ayollardir,  AQSHga 
kelgan qonuniy immigrantlarning yarmidan ko‘pi ham ayollardir. Migratsiya aholi 
yoshiga  qarab  ham  o‘zgaradi,  migrantlarning  asosiy  qismi  o‘smirlardir 
(Toblyerom, 1995). 
Demografik  jarayonlardan  birining  o‘zgarishi  aholi  takror  barpo  bo‘lishi, 
uning  tarkibi  to‘g‘risida  muhim  ma’lumot  beradi.  Aholi  haqidagi  eng  muhim 
jihatlardan  biri  bu  uning  yosh  va  jinsiy  tarkibidir.  Bu  ikki  jihat  demografiya  va 
demografik  jarayonlarni  tadqiq  etishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Barcha 
demografik  jarayonlarning  aholi  yosh-jins  tarkibi  bilan  qanday  bog‘langanligini 
ko‘rib  chiqamiz.  Masalan,  farzandlar  tug‘ilish  jarayoniga  to‘xtalsak,  odatda 
tug‘ilgan  chaqaloqlarda  o‘g‘il  bolalar  qiz  bolalarga  nisbatan  ko‘proq  tug‘iladi, 
taxminan  105  ta  o‘g‘il  bolaga  100  ta  qiz  bolaga  to‘g‘ri  keladi.  Pushtlilik,  ya’ni 
farzandlarni  dunyoga  keltirish  jins  bo‘yicha  o‘zgaradi,  ayniqsa,  ayollar  farzand 
ko‘rish  yoshi  15-49  yosh  oralig‘ida,  erkaklarda  esa  15-79  yosh  oralig‘iga  to‘g‘ri 
keladi (Poston, 2005). 
O‘lish  jarayoni  ham  aholi  jinsiy  tarkibiga  ma’lum  darajada  ta’sir  etadi. 
Ayniqsa,  keksa  aholi  guruhida  (65  yosh  va  undan  yuqori  yoshlarda)  ayollarga 
nisbatan  erkaklar  o‘limining  yuqori  bo‘lishi,  ushbu  yoshlarda  erkaklar 
salmog‘ining  pasayib  kyetishiga  sabab  bo‘lgan.  Aholi  o‘limi  jarayoniga  kelsak, 
ularning  tebranishi,  ya’ni  aholi  takror  barpo  bo‘lishida  har  bir  yosh  guruhida 
ayollarda o‘lim  erkaklarga  nisbatan pastroq  darajada  bo‘ladi. Hayotning  dastlabki 
yillarida  o‘lim  ko‘rsatkichlari  yuqori  bo‘ladi,  so‘ngra  ular  juda  past  darajagacha 
pasayib  ketadi.  O‘lim  jarayoni  ham  aholi  jinsiy  tarkibiga  ma’lum  darajada  ta’sir 
etadi.  Holbuki,  keksa  aholi  guruhida  (65  yosh  va  undan  yuqori  yoshlarda) 

---

 
146 
ayollarga  nisbatan  erkaklar  o‘limining  yuqori  bo‘lishi,  ushbu  yoshlarda  erkaklar 
salmog‘ining  pasayib  kyetishiga  sabab  bo‘lgan.  Masalan,  O‘zbekistonda  2017 
yilda 70 yosh va undan yuqori yoshdagilarda har 1000 ayolga nisbatan 704 erkak 
to‘g‘ri kelgan.  
Hozirgi aholi takror barpo bo‘lish jarayonida o‘lim dastlabki birinchi yildagi 
ko‘rsatkich 50 - 60 yoshlarda yana shu ko‘rsatkichga etadi. Shu bilan birga o‘lim 
sabablari  asosan  yosh  bilan  bog‘liq.  Ikki  mashhur  demograf  olimlar  Jacob  Siegel 
va  Genri  Shryocklar  fikriga  ko‘ra,  o‘limni  tahlil  qilishda  uning  yosh  bilan 
aloqadorligi  muhim  ahamiyatga  ega"(Shryock,  Siegel  i  Associates,  1976:  224; 
Makgi, 2004).