Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

6.1-jadval 
Yosh klassifikasiyasi* 
Kalendar yosh 
Inson hayoti davrlari 
1 – 7 kunlik 
Yangi tug‘ilgan chaqaloq 
7 kun – bir yosh 
Chaqaloq 
1 – 3 yosh 
Erta bolalik 
4 – 7 yosh 
Birinchi bolalik 
8 – 12 yosh (o‘g‘il bolalar) 
 
Ikkinchi bolalik 
8 – 11 yosh (qiz bolalar) 
13 -16 yosh (o‘g‘il bolalar) 
O‘smirlar 
12 – 15 yosh (qiz bolalar) 
17 – 21 yosh 
Yigitlar 
16 – 20 yosh 
Qizlar 
22 – 35 yosh (erkaklar) 
I – Yyetuklik davri 

---

 
136 
21 – 35 (ayollar) 
36 – 60 (erkaklar) 
II – Yyetuklik davri 
35 – 55 (ayollar) 
61 – 74 (erkaklar) 
Keksa odamlar 
 
56 – 74 (ayollar) 
75 – 90 yosh 
Qari odamlar 
90 dan yuqori yoshdagilar 
Uzoq yashovchilar 
* Народонаселение: Энциклопедический словарь.- M., 1994, с. 461.  
 
Aholi  yosh  tarkibini  o‘rganganda,  aholi  alohida  har  bir  yoshlarga 
(0,1,2,3,4,5...100  va  undan  yuqori),  besh  yillik  yosh  guruhlariga  (10  –  14,  15  – 
19...)  va  uchta  yirik  –  yirik  guruhlariga  (0  –  14,  15  –  60,  60  va  undan  yuqori) 
ajratiladi.  Aholi  yosh  tarkibi  demografiyada  asosiy  o‘rganish  ob’ekti  sifatida  o‘z 
kelib  chiqish  va  rivojlanishiga  ega.  Ushbu  rivojlanishni  quyidagi  yo‘nalishlarga 
ajratish mumkin:  
a) alohida yosh guruhlari va ularni nisbatlarini statistik tahlili;  
b) aholi yosh tarkibining shakllanish qonuniyatlari va ularning demografik 
rivojlanishning omili sifatidagi o‘rni;  
v) aholi yosh tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o‘zaro bog‘liqligi. 
Aholi  sonining  o‘sib  borishida  uning  yosh  tarkibi  asosiy  omil  hisoblanadi. 
XX asrning o‘rtalarida iqtisodiy rivojlangan davlatlarda aholi takror barpo bo‘lishi 
tug‘ilish  darajasining  nisbatan  pastligi  va  aholi  umumiy  tarkibida  bolalar 
salmog‘ining kamligi bilan xarakterlanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa ana shu 
davrda nisbatan yuqori tug‘ilish va aholi tarkibida bolalar salmog‘ining yuqoriligi 
xaraktyerli edi. Tug‘ilish yuqori va uni nazorat etish darajasi past bo‘lgan sharoitda 
aholining yosh tarkibi, aholi soni o‘sib borishiga bevosita ta’sir etadi. 
Yosh  akkumulyasiyasi  –  ba’zi  yosh  guruhlaridagi  aholi  sonini  o‘zidan 
oldingi  yosh  guruhidagi  aholi  sonidan  oshib  kyetishi.  Bu  hol  ko‘p  hollarda  aholi 
o‘zini  yoshini  yaxlitlab  aytishi  sababli  sodir  bo‘ladi.  Ko‘proq  60  yoshdan  keyin 
keksalar  yoshlarini  ko‘paytirib  aytadilar.  Natijada  ba’zi  yoshdagi  aholi  soni 
o‘zidan  oldingi  yoshdan  oshib  ketadi.  Masalan,  1897  y.  aholi  ro‘yxatlarining 
tahlilidan  70  yosh  erkaklar,  75  yosh  ayollar  soni  69  yosh  va  74  yoshdagi  aholi 
sonidan oshib ketgan. 

---

 
137 
Aholining  yosh  tarkibi  aholining  tabiiy  harakati  ko‘rsatkichi  bilan 
chambarchas  bog‘langan.  Insonning  iqtisodiy,  biologik  va  kalendar  yoshlari 
mavjud  bo‘lib,  ular  o‘z  ilmiy  ta’riflari  va  xususiyatlariga  egadir.  Demografik 
nuqtai-nazardan  inson  umri  turli  davrlarga  bo‘linadi  (go‘daklik,  bolalik,  yoshlik, 
yyetuklik, mehnatga qobiliyatlilik davri va qariyalik). Umuman, dunyo miqyosida 
aholi  yosh  tarkibi  bo‘yicha  uchta  demografik  guruhlarga  ajratiladi.  Bularga  0-14 
yosh  (bolalar),  15-64  yosh  (mehnat  yoshidagi  aholi),  65  yosh  va  undan  yuqorilar 
(qariyalar) kiritiladi.