Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi anorganik kimyo

OLTINGUGURT
Tabiatda erkin holda uchraysi. Oltingugurtning Italiya, AQSh, Yaponiya, Rossiyada katta konlari bor.
FeS – temir kolchedani; ZnS – rux aldamasi; РbS - qo’rg’oshin yaltirog’i; Вi₂S₃ – vismut yaltirog’i; СаSO₄ • 2H₂O – gips; ВаSO₄; MgSO₄ • 7H₂O; Na₂SO₄ • 10H₂O glauber tuzi ko’rinishida birikmalar holida uchraydi. Oltingugurt neft, toshko’mir, o’simlik va hayvonlar tarkibida bo’ladi.
Oltingugurtning bir qancha allotropik modifikatsiyalari bor.
Rombik oltingugurt. 95,6^оС dan past haroratda barqaror. U oktaedrik romb holida kristallanadi.
Monoklinik yoki prizmatik oltingugurt. 95,6^оС dan yuqori haroratda uzun ipaksimon kristallarholida bo’ladi. Amorf suvda erimaydi. Uglerod sulfidda eriydi.
119^oC da oltingugurt suyuqlanadi. 160^оС da jigarrangga kiradi, 250^оС dan oshganda uning qovushqoqligi kamayadi. 400^оС da harakatchan, 446,6^оС da qaynatdi.
Agar oltingugurt kuchli qizdirib, keyin birdan sovutilsa, idishning tubida jigar-sariq yumshoq oltingugurt hosil bo’ladi, u kauchukka o’xshab cho’ziladi.
Plastik oltingugurtning amorf modifikatsiyasi bo’ladi.
Oltingugurt past temperaturada S₈ holida bo’ladi. Tempetura oshirilsa uning molekulyar massasi kamayadi. Oltingugurt bug’larida S₈, S₆,(500^oC), 1000^oC da S₂ va 2000⁰С da S holida bo’ladi.
S₈  molekulasi “toj” shakliga o’xshash ko’rinishda bo’ladi.
Olinish usullari:
1. Amerikada Frank usuli qo’llaniladi. 170^оС qizdirilgan suvni truba orqali oltingugurtga beriladi. Oltingugurtga tekkan issiq suv uni suyuqlantiradi va siqilgan havo bilan yer yuzasiga chiqaziladi. Oltingugurt rudalarida yoqib, qizdirib ajratiladi. Olingan oltingugurt haydaladi.
FеАsS₂ +  FеS + S + As
Oltingugurtni gazlardan olish uchun Н₂S va SO₂ ni yuqori temperaturadan katalizator ishtirokida o’tkaziladi.
2Н₂S + SO₂  3S + 2HOH
CaSO₄ + 4C = 4CO + CaS
CaS + HOH + CO₂ = H₂S + CaCO₃
2H₂S + O₂ = 2S + 2HOH
Meditsinada oltingugurt
Na₂S₂O₃ + H₂SO₄ = H₂S₂O₃ + Na₂SO₄
H₂S₂O₃ = H₂O + SO₂ + S
Oltingugurtdan СS₂, qora porox, gugurt, oltingugurtli bo’yoqlar iprit, sulfat kislota va boshqalar olinadi.
Kimyoviy xossalari: Aktiv element. Kuchli oksidlovchilar bilan, o’zining elektronlarini berib qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi.
S + O₂ = SO₂ S + 3F₂ = SF₆
S + 6HNO₃ = H₂SO₄ + 6NO₂ + 2HOH
Qaytaruvchilar bilan S- oksidlovchi bo’ladi.
Zn + S = ZnS 3S + 6KOH = K₂SO₃ + 2K₂S + 3HOH
H₂ + S = H₂S Na₂SO₃ + S = Na₂S₂O₃
Oltingugurt birikmalari. Н₂S; H₂S₂ erkin holda juda beqaror, tuzi ma’lum еS₂
H₂S-rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag’da tuxum hidi keladi. Т_±айн=-60,3^оС. Т_сую±=-85,5^оС.
Yuqori temperaturada parchalanadi: Н₂S = H₂ + S
Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sulfide eriydi. Kuchsiz 2 asosli kislota.
Н₂S = H⁺ + HS^-
HS^- = H⁺ + S^2-
NaOH + H₂S = NaHS + HOH
NaHS + NaOH = Na₂S + HOH
H₂S-kuchli qaytaruvchi.
H₂S + Сl₂ = 2HCl + S 2H₂S + O₂ = 2H₂O + 2S
2KMnO₄ + 5H₂S + 3H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 8HOH
Quruq H₂S yonganda oltingugurt (IV) va НОН hosil bo’ladi.
2H₂S + 3O₂ = 2H₂O + 2SО₂
Sulfid kislotaning tuzlari-sulfidlar suvda erimaydi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari va ammoniy sulfid eriydi. Sulfidlarning xarakterli xossalaridan biri ularning rangli bo’lishidir. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari rangsi, og’ir metall tuzlari har xil rangga bo’yalgan. еS, CoS, NiS, Ag₂S, PbS, Bi₂S₃ tuzlari qo’ng’ir-qora rangli, ZnS va СаS oq rangli, СdS, SnS, Аs₂S₃ sariq rangli, MnS teri rangli, Sb₂S₃ jigar rangli bo’ladi. Bundan analitik kimyoda qo’llaniladi, ya’ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib parchalanadi.
Ularning suvdagi eritmalari gidrolizga uchraydi:
Аl₂S₃ + 6HOH = 2Al(OH)₃ + 3H₂S
Cr₂S₃ + 6HOH = 2Cr(ОН)₃ + 3Н₂S
Ko’p sulfidlar НСl da eriydi. РbS, ZnS, CuS lar HNO₃ da eriydi. НgS zar suvida eriydi.
Hamma sulfidlar kuchli qaytaruvchilardir.
4NiS + 7O₂ = 2Ni₂O₃ + 4SO₂
NiS + 2O₂ = NiSO₄
3CuS + 14HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ + 3H₂SO₄ + 8NO + 4HOH
CuS + 4HOH - 8e   Cu²⁺ + SO₄^{2 -}+ 8H⁺
NO₃^- + 4H⁺ + 3e^- NO + 2HOH
SnS₂ + 3O₂ = SnO₂ + 2SO₂
2KMnO₄ + 5Na₂S + 8H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 5Na₂SO₄ + 5HOH
Kuchli oksidlovchilar (НNO₃, H₂O₂, KMnO₄, K₂Cr₂O₇) ta’sirida u sulfatlargacha oksidlanadi.
3PbS + 8HNO₃ = 3PbSO₄ + 4HOH + 8NO
CoS + H₂O₂ + 2CH₃COOH = Co(CH₃COO)₂ + S + 2HOH
Olinishi: CuSO₄ + H₂S = CuS + H₂SO₄
FeCl₂ = FeS + 2NH₄Cl
Na₂SO₄ + 4C = Na₂S + 4CO
Persulfidlar: bular poliserovodorodkislotaning tuzlari, umumiy formulasi (Н₂S)_n, bu yerda n=2,3,4,…9.
Ishqoriy va ishqoriy yer metallarining persulfidlari, ammoniyli tuzlari, pirit katta ahamiyatga ega.
Persulfidlar – oksidlovchilar.
(NH₄)₂S₂ uch valentli surma va mishyakni besh valentlikkacha oksidlaydi va mos tuzlari hosil bo’ladi:
S + (NH₄)₂S₂ = (NH₄)₂ SnS₃