Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi anorganik kimyo

25- ma’ruza
Y1A guruh elementlari.Kislorod va oltingugurt
Ma’ruza rejasi: VI A guruh elementlarining umumiy tasnifi. Kislorod, uning tabiatda uchrashi, birikmalari, olinishi. Kislorodning fizik-kimyoviy xossalari. Allotropiyasi.
Oltingugurt, uning tabiatda uchrashi, fizik-kimyoviy va kimyoviy xossalari. Vodorod sulfid, uning qaytaruvchilik xossalari. Sulfidlar. Persulfidlar. Ularning farmatsevtik ahamiyati.
Tayanch so’zlar: allotropiya, kislorod, oltingugurt, selen,tellur, polloniy va ularning birikmalari.
Ajratilgan vaqt: 2 soat.
Ma’ruzadan maqsad: VI A guruh elementlarining umumiy tasnifi. Oltingugurt va kislorod xossalari bilan talabalarni tanishtirish, ularni tibbiyotdagi ahamiyatini yoritib berish.
Adabiyotlar:
1. Q. A. Axmedov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b.
2.Ю.А. Ершов,Общая химия,М., Высшая школа,2003 г. 390 с.
3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg’lotlar.Farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To’xtaev va boshqalar, Toshkent,2005. 368 b.
4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganik kimyo- Toshkent. ”O’zbekiston”, 2003.-428 b. 
5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov,
Vыsshaya shk. 1981. 679 s.
6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe-
tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s.
7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya
1980, 780 s.
8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O’qituvchi. 1984. 422 s.
9. H.R.To’xtayev, Anorganik kimyo ma’ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b.
VI A guruh elementlarini kislorod, oltingugurt, selen, tellur va polloniy tashkil etadi. Tashqi qavatdagi erkin elektronlar soniga ko’ra ularning valentligi 2 bo’ladi.  О^2-, О²⁺, S⁴⁺, S⁶⁺. Ularning hammasi metallmaslik xossasiga ega. Vodorodli birikmalarda hamma elementlarning oksidlanish darajasi -2.

	8О2	16S	34Se	52Te	84Po
Elektronlarning taqsimlanishi	2)6)	2)8) 6)	2)8) 18)6)	2)8)18)18)6)	2)8)18)32)18)6)
R,A^о	0,66	1,01	1,13	1,33	1,64-1,69
Valentligi, oksidlanish darajasi	-2;+2	+2;4;6	2;4;6	2;4;6	2;4;(6)
Тsuyuq	-218,7	112,8	220,9	450	954
Тqayn	-183,0	444,6	688	1390	962
d	1,4256	2,06	4,82	6,25	9,32

KISLOROD
1772 y. shved olimi Sheyele ochgan. Erkin holda havoni 20,9% tashkil qiladi. 1 l suvda 6,4 ml О₂ eriydi.
Kislorod rangsiz, hidi va mazasi yo’q gaz. Suyuq kislorod och ko’kish rangli suyuqlik, qaynash temperaturasi -183^оС. Qotish temperaturasi –218,7^оС. Havodan biroz og’irroq. 1 l O₂=1,492g. kislorod suyuqlangan kumushda eriydi. 1 l kumushda 22 hajm kislorod eriydi.
Kimyoviy xossalari. Kislorod oltin, platina, galogenlar va inert gazlar bilan birikmaydi. Hamma qolgan elementlar bilan ta’sirlashib, ularni oksidlaydi.

2К + О2 = 2Н2О Na + O2 = 2Na2O 2NO + O2 = 2NO2 C + O2 = CO2 CH4 + 2O2 = CO2 + H2O

2Sr + O2 = 2SrO P4 + 5O2 = 2P2O5 SiH4 + 2O2 = SiO2 + 2H2O 2H2 + O2 = 2H2O 2ZnS + 3O2 = 2ZnO + 2SO2

Peroksidlar:
2Na+O₂=Na₂O₂
2K+O₂=K₂O₂

Olinishi:
Laboratoriya usulida: 4МnO₂ 2Mn₂O₃ + O₂
4CrO₃ = 2Cr₂O₃ + O₂
2KClO₃ = KCl
CaOCl₂ = 2CaCl₂ + O₂
2KMnO₄ = K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂
5H₂O₂ + 2KMnO₄ + 3H₂SO₄ = 2MnSO₄ + K₂SO₄ + O₂  + 8H₂O
Sanoatda havodan va suvni elektroliz qilib olinadi.
OZON - О₃
Ozonni 1785 y. Van-Marum kuzatgan. 1840 y. Jenbey uni yangi element deb hisoblagan. Toza ozon 1922 y. nemis ximigi Razenfold va Jvab tomonidan olingan.
Ozon havo rangli, xarakterli hidi bor gaz. Т_suyuq = - 251,5^оС. Т_qayn = -112^oC. d = 1,62
2О₃ = 3O₂ + 92,0 kJ endotermik parchalanish.
[O₂*O] + 2е ^-= О₂ + О^2-
Hg + O₃ = HgO + O₂
2Ag + O₃ = Ag₂O + O₂
PbS + 4O₃ = PbSO₄ + 4O₂
2Kl + O₃ + H₂SO₄ = l₂ + K₂SO₄ + O₂ + H₂
3О₂ 2О₃ Protses 2 bosqichda ketadi.
1. О₂ + h = O + O₂
2. K + O₃ = KO₃ ozonid
Ozon ko’p konsentratsiyada 10^-4 mg/l odam organizmiga yomon ta’sir qiladi. Undan suvni sterillash uchun ishlatiladi, chunki u bakteriyalarni o’ldiradi.