Angliya davlati va huquqi

6. Huquqning asosiy belgilari

Huquq manbalari

Angliya feodal huquqi o`zining murak-kabligi, chalkashligi, ustamonlik bilan qilin-ganligi (kazuistikligi) bilan ajralib turardi. Bu ushbu huquqning rim hu-quqi, rim huquqi g`oyalarining ta`sirisiz, alohida yo`llar bilan shakllanishi bilan bog`liq edi.

XV asrdagi normand istilosiga qadar Angliyada huquqning asosiy manbalari odatlar va qirollik qonunlari hisoblangan. Ingliz-sakslar davlati-da huquqning asosiy manbai sifatida odat huquqi va uning to`plamlari - Etelbert sudnomasi, Ine qonunlari, Buyuk Alfred sudnomasi, Etelstan va Knut qonunlari yetakchi rol o`ynardi. Bulardan tashqari Xlotar (673-685 yillar) va Edrik (685-686 yillar), Eduard Katta (899-925 yillar), Edmund (939-946 yillar), Edgar (959-975 yillar), Etelred II (979-1014 yillar) va boshqalarning qonunlari ham ingliz-sakslar davlatida huquqning muhim manbalari bo`lgan edi.

601-604 yillarda Kentda e`lon qilingan va 90 ta moddadan iborat Etelbert sudnomasida<sup>63</sup> tinchlik, bosqinchilikka qarshi kurashish, odam o`ldirish, nomusga tegish jinoyatlari uchun javobgarliklar, nikoh-oila huquqi, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar, vorislik huquqi va hokazolar to`g`risida me`yorlar belgilangan. Sudnoma tuzilgan vaqtda ingliz-sakslar davlatida cherkovning roli dunyoviy hokimiyatga qaraganda ancha kuchli edi. "Agar, - deyiladi sudnomaning 2-moddasida, - ozod kishi qirolning mulkini o`g`irlasa, o`g`irlangan mulk qiymatining 9 baravar miqdorida jarima to`lasin". Cherkov mulki esa xudo mulki deb atalib, uni o`g`irlaganlik uchun mulk qiymatining 12 baravar, yepiskopniki uchun - 11, ruhoniyniki uchun - 9, dyakniki uchun - 6 va klerkniki uchun - 3 baravar miqdorda jarima nazarda tutilgan.

Qirol Ine davrida Uesseks g`arbiy sakslarining 688-695 yillardagi odat huquqi yozilib, to`plam holiga keltirilgan va Ine qonunlari⁶⁴ degan nom ol-gandi. Bu qonunlar qullar va dehqonlarning qarshiligini bostirish hamda mulkdor sinflarning hukmronligini ta`minlashga qaratilgan edi. Ine qonun-larida jinoyat huquqi va fuqarolik huquqiga oid juda ko`p me`yorlar mavjud. Taniqli o`zbek olimi Z.Muqimov haqli ravishda ta`kidlaganidek: "Etelbert hamda Ine pravdalari o`zining tuzilishi, deyarli ko`p holda jinoyatlarga bir xil jazo berilishi, vergeld (odam bahosi) tarzida belgilanadigan jarimalarni belgilash bilan franklarning Sali pravdasiga juda o`xshab ketadi"⁶⁵. Lekin shuni ta`kidlash joizki, yuqorida yodga olingan barcha huquqiy yodgorlik-larda ayni bir xildagi huquqbuzarliklar uchun turlicha jazolar va turli miq-dordagi jarimalar nazarda tutilgandi. Bu, albatta, o`sha qonunlarning qabul qilinishi vaqtidagi ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlar bilan bog`liq edi.