Angliya davlati va huquqi

Majburiyat huquqi
Angliyada ingliz-sakslar davridayoq shartnoma munosabatlari rivojlana boshlaydi. Lekin len, vassal qaramlik munosabatlari keng tarqalganligi muno-sabati bilan bu davrda ikki rasman teng huquqli tomonlarning bitimini anglatuvchi shartnoma tushunchasi hali vujudga kelmagandi. Ine haqi-qatida sotuvchining mahsulot sifati uchun javobgarligi haqidagi da`vogar va javobgar o`rtasidagi tortishuvda qasamyod qabul qilish haqidagi qoidalarni topish mumkin. Biroq bular ko`proq shartnoma munosabatlariga emas, balki ma`muriy munosabatlar sohasiga taalluqli edi.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib shuni ta`kidlash joizki, shartnoma ikki va undan ortiq tomonlarning huquq va majburiyatlarini keltirib chiqaruvchi majburiy bitim sifatida ingliz huquqida oddiy bitim - agreement tushunchasidan (masalan, do`stona xizmat haqidagi va boshqalardan) farq qilardi. Shunday qilib, ingliz huquqi bo`yicha har qanday shartnoma (contract) - bitim, biroq har qanday bitim (agreement) - shartnoma emas.

Angliyada bozor munosabatlarining taraqqiy etishi bilan majburiyat huquqi ham rivojlangan. Deliktlar va shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar "umumiy huquq" me`yorlarining uzoq vaqt tadrijiy rivoj-lanib borishi natijasi bo`ldi.

"Umumiy huquq" sudlarida himoya qilinadigan da`volarning eng qadimgi shakllaridan biri "qarz haqida"gi da`vo (action of debt) edi. Da`voning bu shaklini XII asrdayoq Glenvill eslatib o`tgandi. Glenvill uni deliktlar qatorida, "nohaq ushlab qolingan pul" haqidagi da`vo sifatida ko`rib chiqadi. "Qarz haqida"gi da`voning asosi shartnoma bo`yicha maj-buriyat emas, balki haqiqatda olingan foyda bo`lgan. Shu sababli bunday da`vo juda kam hollarda qo`llanilishi mumkin edi.

Da`voning qadimgi shakllaridan yana biri «hisob-kitob haqida»gi da`vo (action of account) hisoblanadi. Uning predmeti juda aniq shaklda ifodalanadigan shartnoma majburiyati bo`lib, unga binoan bir tomon boshqa tomonning foydasiga ma`lum harakat sodir etishi lozim edi.

"Hisob-kitob haqida" da`vo dastlab lord bilan manor boshqaruvchisi o`rtasidagi munosabatlarda qo`llanilib, birovning ishonib topshirilgan pulini ushlab turgan va undan qanday foydalanganligi haqida mulk egasiga hisob berishi lozim bo`lgan shaxsning hisob-kitobi bilan bog`liq edi. Bun-day da`vo oqibatda savdo amaliyotida, sherikchilik faoliyatida qo`llana boshlanadi. Glenvill bu da`voni "nohaq ushlab qolingan pul" haqidagi deliktlar qatorida ko`rib chiqib, bunda undan qarz, oldi-sotdi, ijaraga berish, yuk tashish va boshqa hollarda foydalanish mumkinligini asoslaydi. "Hisob-kitob haqidagi" da`vo oradan ko`p o`tmay Eduard I ning 1267 va 1285 yillardagi statutlarida ham mustahkamlangan.

Ushbu da`voning qo`llanish doirasi go`yo ancha keng bo`lib ko`rinishiga qaramay, ingliz shartnoma huquqini unchalik boyitmaydi.

Bitimning majburiy shartnoma sifatida paydo bo`lishi XIII asrda "umumiy huquq" sudlarida boshqa da`vo - "bitim haqidagi" da`vo (action of covenant)ning tan olinishi bilan bog`liq. Bu da`voning mazmuni qarzdorga bitim bilan o`rnatilgan majburiyatni, agar u muhr bilan mustah-kamlangan bo`lsa, bajarish talabidan iborat edi. Bu bitim faqat "muhr" bilan tuzilish shakliga rioya qilinmaganda va bu shaklning nuqsonlari bo`lganda da`vo himoyasi huquqiga ega edi. Lekin bunda endi hal qiluvchi jihat (moment) tomonlardan birining nohaq bo`lishi emas, huquqiy oqibat-lar keltirib chiqaradigan bitimning tuzilish fakti, ma`lum harakat bo`lib qolgan. Shunday qilib, shartnoma tuzgan shaxslar uchun uning qonun kuchiga ega ekanligini keltirib chiqaradigan shartnomaning "muqad-dasligi" haqidagi shartnoma huquqining asosiy tamoyili kelajakda tan olinishi yo`lida yana bir qadam tashlangan.

Bozor munosabatlarining rivojlanishi bitimlar, shartnomalar tuzi-lishining rasmiyatchiligini uloqtirib tashlashi muqarrar edi. Shuning uchun "umumiy huquq" sudlari norasmiy, og`zaki tuzilgan bitimlarga (kelishuv-larga) ham himoya taqdim qila boshlaganlar. XV asrda ingliz huquqida shaxs va mulkni tajovuzlardan himoya qilish maqsadiga qaratilgan "hu-quqbuzarliklar to`g`risidagi (trespass) da`vo"ning xilma-xil turlaridan biri "og`zaki bitimlarni himoya qilish to`g`risidagi da`vo" edi.

Bu da`volar Eduard I davrida paydo bo`lib, Vestministrlik statutlarida mustahkamlangan edi.

"Huquqbuzarlik to`g`risida"gi da`voning ham qo`llanish doirasi unchalik keng emasdi, chunki dastavval qarzdorning aybi isbot qilinishi talab etilardi. Bunday da`volar, masalan, tuhmat natijasida keltirilgan zararni undirish uchun qo`llanilganligi tasodifiy emas.

XV asrda bunday da`vo uchun endi aybni isbotlashni talab qilish sharti bekor qilingan va huquqbuzarliklar haqidagi da`volar (trespass on the case) da`vogarga zarar keltirilgan barcha holatlarda qo`llaniladigan bo`lgan. Hatto, javobgar tomonidan "lozim darajadagi g`amxo`rlik"ning yo`qligi yoki oddiy ehtiyotsizlikka yo`l qo`yilganligi oqibatida kelib chiqqan mulkiy yo`qotishlar bo`yicha ham da`volar "huquqbuzarlik to`g`risidagi da`vo" sifatida sudda himoya qilinardi.

Shartnoma huquqining yanada rivojlanishi "o`ziga qabul qilib olish to`g`risidagi da`vo" (action of assumpsit)ning paydo bo`lishi bilan bog`liq. "O`ziga qabul qilib olish to`g`risidagi da`volar" dastlab barcha norasmiy bitimlarni emas, balki faqat tomonlardan birining shartnoma shartlarini bajarmasligi natijasida zarar yetkazilgan bo`lsa, ana shunday norasmiy bitimlarnigina himoya qilardi. Bunda kelajakda bajarilishi lozim bo`lgan shartnomalarga hech qanday himoya berilmasdi. Biroq zararni tomon-lardan biri keltirishi mumkin bo`lgan, masalan, shartnomani bajarishni kutib, u qandaydir harakatlar qilgan. "Umumiy huquq" sudlari mazkur holatni ham hisobga ola borib, bunday shartnomani himoya qilishga qaratilgan va`daning buzilishi faktining o`zi uchun javobgarlikni kuchay-tirish yo`li bilan "o`ziga qabul qilib olish to`g`risidagi da`vo"larning qo`l-lanish doirasini kengaytirgan edilar. "O`ziga qabul qilib olish to`g`risidagi da`vo"ning bunday tarzda bir shakldan boshqa shaklga o`tishi 1589 yilda "Uokerga qarshi Stengboro" ishi yuzasidan bo`lib o`tgan sudda mustah-kamlangandi. Bu shartnoma huquqning rivojlanishida muhim qadam edi. Ushbu sudning qarorida "Va`da o`rniga berilgan va`da da`vo asosi bo`lishi mumkin", - deb e`lon qilingandi. Shartnoma, shu tariqa, o`zining delikt kelib chiqishidan "kovlab" olingan. Endilikda va`da berish orqali o`ziga olgan majburiyatni bajarmagan shaxs jabrlanuvchi tomonga keltirilgan barcha zarar uchun javob berishi lozim edi.

Asta-sekin "umumiy huquq" sudlari har qanday norasmiy shartno-mani tan olish sharti sifatida "qarshi qanoatlantirish" doktrinasini ishlab chiqqan. Bu vaqtga kelib ingliz sudlari yarim shartnoma xarakteriga ega bo`lgan faqat bir tomonlama bitimlar (masalan, hadya) bilan bog`liq ba`zi da`volarni qo`llashda endi ancha katta tajribaga ega edilar. Shartnoma huquqining rivojlanishi yo`lidagi muhim bosqich shartnomaning tuzilishi shartlari to`g`risidagi qoidaning paydo bo`lishi edi. Bunga ko`ra, har qanday shartnoma yo "muhr bilan" yozma shaklda tuzilgan bo`lishi yoki qarzdor tomonidan olinadigan shartnoma bilan bog`liq ma`lum foydada yoki kreditorga keltirilgan zararda ifodalanadigan "qarshi qanoatlan-tirish"ni nazarda tutishi lozim edi.

Ingliz shartnoma huquqining rivojlanishiga bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan bog`liq qator muhim huquqiy masalalarni hal etishda savdo sudlari tajribasiga tayangan va "umumiy huquq" sudlarini ortda qoldirgan qirollik qonunlari ham o`z hissasini qo`shgan.

Angliyada qarzni to`lamaslik muammosi juda qadimdan qirollik kafilligi institutining qo`llanilishiga olib kelgandi. Bu institut qirolning kreditorlardan o`z yaqinlariga qarz berishini iltimos qilib yozgan ochiq xatlarida o`z ifodasini topgan. Qarz undirishning amaliy usullarini izlab topishga qaratilgan harakatlar 1283 yilda "Savdogarlar haqida"gi maxsus statutning chiqarilishiga olib keldi. Unga ko`ra, kreditor tovar, pul va boshqa narsalarni shahar meri ishtirokida qarzga bera olardi. Bunda qarz majburiyati shahar protokollarida qayd etilardi. Agar qarzdor qarzini to`-lamasa, mer hech qanday sud qarorisiz qarzdor mulkining qarz summasiga mos qismini kreditorga o`tkazilishini buyurishi mumkin edi.

1285 yilda "Savdogarlar haqida" ikkinchi statut chiqariladi. Unga asosan, qarzni to`lash muddatini o`tkazib yuborgan qarzdor qamoqqa olinardi. Qarzdor uch oy ichida o`z mol-mulkini sotishi va qarzini to`lashi lozim edi. Agar u bunday qilmasa, sherifga tegishlicha sud buyrug`i bilan mulkni "sotuvdan qutqarib qolish" va kreditorga qarzni qaytarish buyurilgan.

Oqibatda XVI asrda maxsus qonun bilan qarzini to`lashga qurbi yetmaydigan qarzdorning mulkini uning kreditorlari o`rtasida mutanosib ravishda taqsimlanishiga majburlovchi sanksiyalar joriy etildi. Agar u ilgari faqat savdo sudlarida savdogarlarga nisbatan qo`llanilgan bo`lsa, XVI asrdan boshlab esa barcha qarzdorlarga nisbatan qo`llana bosh-langandi. 1571 yilgi qonun kreditorlarga, hatto qarzdorning qarzini to`lash-ga qodir emas (bankrotga uchragan), deb e`lon qilinishi protsedurasi (rasmiy marosimi)ga murojaat qilmay, uning "to`lov muddatini kechik-tirish, kreditorlarga to`siqlar yaratish va ularni aldash maqsadida qilingan mulkiy tasarruflarini bekor qilish"ga ijozat berdi.

Sudyalar bu qonunni keng miqyosda sharhlab, qator hollarda qarzdorlarning o`z mulkidan kreditorlar zarariga hech qanday to`siqlarsiz tasarruf etish imkoniyatini qirqib qo`yish maqsadida, hatto "aldash ni-yatini" isbotlovchi dalillarni talab qilmay qo`yadi. Shundan keyin, 1585 yilgi statut bilan yerni uning keyingi egasi, shu jumladan, kreditor zarariga ixtiyoriy, to`lovlarsiz o`tkazilishi taqiqlanadi. Bu statut sudlarda juda qat`iy va aniq talqin qilinadi.

"Huquqbuzarlik to`g`risida"gi (trespass) da`vo feloniyada (og`ir jinoyat sodir etishlikda) ayblash bo`yicha da`voga muqobil da`vo sifatida ko`chmas mulkka, harakatdagi ashyolarga yoki shaxsga qasddan kuch ishlatib, va bevosita yetkazilgan zararni undirishda qo`llanilgan. O`z nav-batida trespass da`vo zo`rlik ishlatmay yetkaziladigan zarardan himoya qilishni ham nazarda tutadi. Bunda zarar to`g`ridan-to`g`ri yetkazilganmi yoki zarar yetkazilganligi keyinchalik ma`lum bo`lib qolganmi yoxud u o`sha vaqtning o`zida ma`lum bo`lganmi, qat`i nazar, barcha holda ham trespass on the case uchun asos bo`lardi.