Andijon mashinasozlik instituti «elektrotexnika» fakulteti

3. Tok invertorlari
Invertorning o‘zgarmas tok zanjiriga katta induktivli reaktor ulangan. K₁ ─ K₄ kalit elementlari kommutatsiyalari o‘rtasidagi intervallarda reaktor tokining o‘zgarishi juda oz bo‘ladi. Bunda invertorning kalit K₁ ─ K₄ elementlari yuklamadagi tokning yo‘nalishini (oniy qiymatini emas) o‘zgartiradi, ya’ni yuklama tok manbaidan oziqlanayotganidek hisoblanadi, bu jarayon sababli invertor ham tok invertori deb nom olgan.

5-rasm. Tok invertorining kalit modeli
Tok invertor sxemalari bir necha ko‘rinishlarda bo‘ladi:
─ Parallel tok invertori,
─ Ketma-ket tok invertori,
─ Parallel ─ ketma-ket tok invertori,
─ Kesib ajratuvchi diodli tok invertori (s otsekayuщimi diodami),
─ Ikki pog‘onali kommutatsiyalanuvchi tok invertori,
─ Uch fazali tok invertori.

6-rasm. Bir fazali parallel tok invertorining sxemasi



7-rasm. Bir fazali ketma-ket tok invertorining sxemasi



8-rasm. Uch fazali tok invertori
4. Konvertorlar
Hozirgi vaqtda asinxron dvigatelning aylanish tezligini rostlash oziqlantiruvchi qzgaruvchan kuchlanish chastotasini o‘zgartirish bilan amalga oshirilmoqda. Samaradorligi va iqtisod qilishi bilan asinxron dvigatellarning tezligini chastotali rostlash usuli boshqa har qanday usuldan ustundir. Asinxron dvigatellarning tezligini chastotali rostlash dvigatelga berilayotgan kuchlanish chastotasining o‘zgarishiga asoslangan.
Bir chastotali o‘zgaruvchan tok energiyasini boshqa chastotali o‘zgaruvchan tok energiyasiga aylantirishni amalga oshiruvchi yarim o‘tkazgichli o‘zgartgich ─ chastota o‘zgartgich deb ataladi. CHastota o‘zgartgichlar quvvat bo‘yicha, kuchlanish bo‘yicha, kirish va chiqish kuchlanishlari fazalari bo‘yicha, o‘zgartirish sxemasi va boshqalar bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi.
CHastota o‘zgartgichlar bevosita chastota o‘zgartgichlari va bilvosita chastota o‘zgartgichlariga bo‘linadi.

9-rasm. Bevosita aloqali chastota o‘zgartgich. a) sxema; b) I va II guruhlar kommutatsiyalari orasi pauzasiz aktiv yuklamada chiqish kuchlanish diagrammasi

CHastota o‘zgartgichlar klassifikatsiyasida ikkita asosiy sinf alohida ajratiladi:
1) o‘zgarmas tok oraliq zvenoli o‘zgartgichlar;
2) oziqlantiruvchi tarmoq va yuklama zanjiri bevosita bog‘langan o‘zgartgichlar. Bu o‘zgartgichlar adabiyotda ba’zan ayon ifodalanmagan o‘zgarmas tok zvenoli o‘zgartgichlar deb ham ataladi.
Bevosita bog‘lanishli o‘zgartgichlar ikkita guruhga bo‘linadi:
─ tabiiy kommutatsiyalanuvchi (oziqlantiruvchi tarmoq kuchlanishi ta’siri ostida) tiristorli o‘zgartgichlar, siklokonvertorlar deb ham ataladi.
─ sun’iy (majburiy) kommutatsiyalanuvchi tiristorli o‘zgartgichlar.

10-rasm. O‘zgarmas tok oraliq zvenoli chastota o‘zgartgichning struktura sxemasi
1960 yillar oxiridan chastota o‘zgartirgichlar o‘zgardilar, bu hol asosan yarim o‘tkazgichlar va mikroprotsessorli texnologiyalarning ishlanmalari natijalari o‘laroq hamda ularning narxlari qiymati pasayishi sababli yuz berdi. Biroq chastota o‘zgartirgichlardagi asosiy prinsiplar avvalgicha qoldi.
CHastota o‘zgartirgichlar tarkibiga to‘rtta asosiy element kiradi:
─ To‘g‘rilagich; ─ Oraliq zanjir; ─ Invertor; ─ Boshqaruvchi sxema.
1. To‘g‘rilagich bir fazali yoki uch fazali oziqlantiruvchi tarmoqqa ulanganda o‘zgarmas tokning pulsatsiyalanuvchi kuchlanishini shakllantiradi. To‘g‘rilagichlar ikki xil bo‘ladi ─ boshqariluvchi va boshqarilmaydigan.
2. Oraliq zanjirlar uchta tipdan bittasi bo‘ladi:
a) to‘g‘rilagich kuchlanishini doimiy tokka o‘zgartiradi.
b) o‘zgarmas tokning pulsatsiyalanuvchi kuchlanishini stabillaydi yoki silliqlaydi va uni invertorga uzatadi.
s) to‘g‘rilagichning o‘zgarmaydigan doimiy tokini o‘zgaruvchan tokning o‘zgaradigan kuchlanishiga aylantiradi.