Andijon davlat universiteti Pedagogika fakulteti

Turkiston respublikasi ( TASSR) haqida ma`lumot bering.

Sovet hokimiyati mutasaddilari qanday qilib bo‘lmasinTurkistonda chuqur ildiz otish, mahalliy xalqlarni o‘z izmilariga bo‘ysundirish, asta-sekin ularning ishonchini qozonib, sovet tuzumi qurilishi jarayoniga faol jalb qilish sari astoydil kirishdilar. Ular kelgusida mahalliy vatanparvar kuchlarning Turkiston Muxtoriyatiga o‘xshagan xalq hokimiyati boshqaruvini yangidan qayta tiklashiga izn bermaslik uchun sovet hokimiyatchiligiga milliy, mahalliy shakl-shamoyil berishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ydilar. Bunga erishishuchun barcha usullar-u, ta’sir ko‘rsatish vositalari ishga solindi. Sovet hokimiyati, Turkistonda sovetavtonom respublikasini tuzish tashabbusi-yu uni bevosita tashkil qilish ishlari bilan shug‘ullandi. Jumladan,sovet hukumatining favqulodda komissari P. A. Ko-bozev RSFSR millatlar ishi komissarligi xodimlari X. Ibragimov, A.Sh. Klevleyev singarilar bu ishda bosh-qosh bo‘ldilar. Ular Markaz elchilari sifatida mahalliy sovet rahbarlari bilan yaqin hamkorlikda yerliaholi o‘rtasida zo‘r berib sovet hokimiyatini qo‘llab-quvvatlashga, uning milliy siyosatini izchil amalga oshirishga da’vat etib faol tushuntirishlar olib bordilar.Turkistonda sovet avtonomiyasi (muxtoriyati)ni rasmiy tashkil qilish masalasi 1918-yilning 20-aprelidan 1-mayigacha Toshkentda bo‘lib o‘tgan o‘lka sovetlarining V syezdida ko‘rib chiqildi. Bolsheviklar fraksiyasi taklifi asosida syezd qabul qilgan «Turkiston sovet respublikasi to‘g‘risida qoidalar»da RSFSR tarkibiga kiruvchi TASSR — Turkiston avtonom sovetsotsialistik respublikasi ekanligi e’lon qilindi.Turkiston avtonom respublikasining hududiy chegaralari belgilandi. Uning oliy qonun chiqaruvchi organi sifatida ishchi, askar, dehqon va musulmon-dehqonlar sovetlari syezdi, uning doimiy faoliyat yurituvchi organi qilib esa Markaziy Ijroiya Qo‘mita belgilandi.O‘lkaning boshqaruvi, uning ijroiya funksiyalari Xalq Komissarlari Kengashi tasarrufiga berildi. Joylarda esa mahalliy sovetlar va ularning ijroiya qo‘mitalari hokimiyat funksiyalarini bajarishlari kerakligi ta’kidlandi.O‘lka syezdi Turkiston aholisining ko‘p millatli tarkibini hisobga olib, hukumat qoshida milliy ishlar xalq komissarligini tashkil qildi. Joylarda uning bo‘limlarituzilib, ularning zimmasiga turli millat kishilari o‘rtasida qizg‘in tashkilotchilik va siyosiy ish olib borish,milliy manfaatlarni himoya qilish vazifasi yuklatildi.

3. 
   Turkiston sovet hokimiyati o`rnatilishining tub mohiyati nimada edi ?
   

Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi tuzilib, uning maqsad, vazifalari rasmiy hujjatlarda belgilangan bo‘lsa-da, biroq amalda u mahalliy xalqlarning haqiqiy manfaatlariga emas, asosan hukmron tuzum va uning o‘lkadagi ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilardi. Negaki, bu muxtoriyat hukumati yerli aholining milliy qiziqishlari, haq-huquqlarini himoya qilishdan ko‘ra sovet hokimiyatining ildizini mustahkamlashni, Turkistonda sovetlar hukmronligi ta’sirini kuchaytirishni ko‘zda tutardi.Shuning uchun ham chuqur sinfiylik tamoyillariga asoslangan o‘ziga xos davlat boshqaruvida hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlar iixtiyoriga berib qo‘yilgan edi. Aslida bular tarkibi asosan yevropalik millatlar vakillaridan tashkil topgan ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlari bo‘lib,musulmon-dehqon deputatlari sovetlari esa ularga bo‘ysunuvchi maqomda e’tirof etilgan edi. Shuning dek, Turkiston avtonom sovet respublikasi tuzilishida bir tomonlama faqat hududiy tamoyillar hisobga olinib, o‘lka xalqlarining milliy tamoyillari e’tirofi o‘z ifodasini topmagan edi. Nihoyat, yana shu narsa taajjublanarliki,Turkistonning sovet respublikasi deb e’lon qilinishi na yuridik va na siyosiy jihatdan hech bir demokratik mazmunga ega bo‘lmay, u xalq xohish-irodasiga, uning qonuniy talablariga asoslanmagan edi. Loaqal buning uchun xalq roziligini sinashning ishonchli demokratik shakli — referendum singari tadbirlar ham o‘tkazilmagandi. O‘lka syezdida respublikaning hokimiyat organlari tuzildi. Turkiston respublikasi qonun chiqaruvchi organi — Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining jami 36 a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat kishilari edi.Uning raisi etib favqulodda vakolat egasi, Bolshevik P.A.Kobozev saylandi. Shuningdek, bolshevik F.I.Kolesov boshchiligida 16 kishidan iborat tuzilgan hukumat — XKS tarkibiga ham 3 nafar mahalliy millat vakillari kiritilgandi, xolos. Shu faktlarning o‘zi hamTurkiston sovet muxtoriyatining nima maqsadda va kimlarning tub manfaatlarlni himoya qilishni ko‘zlab tuzilganligidan yaqqol dalolat beradi. Markaziy hokimiyat Turkiston avtonom respublikasi jilovini to‘lig‘icha qo‘lga olish uchun o‘lkadagi mavjud bolshevistik tashkilotlarni birlashtirib, ular negizida yagona kommunistik partiya tuzishga kirishdi. Markaz ko‘rsatmasi bilan bu borada ham 1918-yilning birinchi yarmi davomida qizg‘in ishlar olib borildi. Safida 2 ming nafar a’zosi bo‘lgan o‘lka bolsheviklari (kommunistlari)ning 1918-yil iyunida bo‘libo‘tgan I syezdida (unda ishtirok etgan 46 delegat ichi-da atigi 6 nafari mahalliy millatlar vakillari bo‘lgan)Turkiston Kompartiyasi tuzilganligi e’lon qilinadi. TKPning tuzilishi bilan Turkistondagi sovet davlatchiligi yangi xususiyat kasb etib, uning bolshevistik partiya rahbarligiga qaramligi kuchayadi. Negaki, MIQ va XKS tarkibini tashkil etuvchilarning ko‘pchiligi bolsheviklar partiyasi a’zolari bo‘lib, uning ko‘rsatma va intizom talabi bo‘yicha ish yuritishga majbur edi. Qabul qiladigan qonunlarni va qarorlarni oldindan partiya Markaziy Qo‘mitasiga taqdim etishva uning roziligini olishga majbur bo‘lib qoladilar. Bu hol davlat qurilishining demokratik tamoyillariga mutlaqo zid kelardi. Turkiston avtonom sovet davlatchiligini huquqiy jihatdan shakllantirish masalasida asosiy rol Moskva va uning bolshevik yo‘lboshchilari qo‘lida bo‘ldi. Xususan, ularning ko‘rsatmalari asosida o‘lkaning davlatchilik maqomi va konstitutsiyaviy negizlari belgilandi. Jumladan, Turkiston ASSRning konstitutsiyaviy tuzilishi va huquqiy maqomini shakllantirish uchun RSFSRning 1918-yilda qabul qilingan birinchi Kons-titutsiyasi to‘la asos qilib olindi. O‘lka xalqlari hayotiga oid bu «muhim masalalar»ni hal etish uchun 1918-yil oktabrida Turkiston o‘lka sovetlarining V syezdi chaqirildi. Mazkur syezd Rossiya Federatsiyasining muhim hujjatlariga, xususan, uning Konstitutsiyasiga asoslanib, Turkiston avtonom respublikasining Konstitutsiyasini qabul qildi. U Turkistonni Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasining ajralmas, tarkibiy qismi bo‘lib qolishini, o‘lka xalqlarining barchahayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanliginiqonunlashtirdi. Binobarin, o‘lkaning moliyaviy, mudofaa, tashqi siyosat aloqalari, temiryo‘llar, savdo, moliya va shu singari muhim hayotiy sohalari RSFSR hukumati tasarrufida bo‘lishi syezd hujjatlarida o‘z ifodasini topdi. Syezd tasdiqlagan Turkiston avtonom respublikasi oliy hokimiyati -Turkiston MIQ tarkibiga mahalliy millat nomzodlari ham (jami 75 kishidan 20nafari) kiritildi. Shunday qilib, «ulug‘» millat namoyandalarining to‘liq tashabbusi va homiyligida o‘tgan va Turkiston xalqlarining tub manfaatlariga, taqdiriga oid hujjatlarni qabul qilgan o‘lka sovetlarining V syezdi amalda sovet hokimiyatining bu hududdagi to‘la hukmronligini qaror topdirishga xizmat qildi. Qabul qilinganTurkiston Konstitutsiyasi ham aniq ifodalangan sinfiy mazmunga ega bo‘lib, unda o‘lka xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotining milliy o‘ziga xosligi, huquqiy himoyasi o‘z aksini mutlaqo topmagan edi. Mazkur konstitutsiya talabi bo‘yicha, «mehnatsiz daromad» hisobiga yashaydigan shaxslar, din peshvolari, rohiblar, xususiy savdogarlar, tijoratchilar, tadbirkorlar va hokazolar saylash va saylanish huquqidan butunlay mahrum etildi. Shu tarzda,qonun yo‘li bilan Turkiston jamiyatining ko‘pgina ijtimoiy tabaqalari va guruhlari davlatni boshqarishda qatnashish huquqidan chetlatilgan edi.

4. 
   ”Yosh xivaliklar” haqida gapirib bering.
   

Xiva xonligi hududida aholi keng ijtimoiy qatlamlarining demokratik yo‘nalishdagi harakati o‘sib bordi.Ularning sa’y-harakatlariga Yosh xivaliklar tashkiloti rahnamolari yetakchilik qildilar. XX asr boshlarida vujudga kelgan Yosh xivaliklar uyushmasi o‘zining dastlabki qadamlaridanoq xonlikdagi mustabid tu-zumni chuqur isloh qilish, xalqning ahvolini yaxshilash, uning tub maqsad, manfaatlarini ro‘yobga chiqarish uchun kurash olib bordi. 1917-yil boshlarida Rossiyada bo‘lgan o‘zgarishlar ta’sirida Yosh xivaliklarning faoliyati yanada kuchaydi.Ular o‘z dasturiy vazifalarini belgilab, xonlikdagi siyosiy vaziyatni o‘zgartirish va qator muhim demokratik islohotiarni amalga oshirishga harakat etdilar. Shu maqsadda Yosh xivaliklar rahbarlari xonlikning o‘ziga xos maxsus xususiyatlaridan kelib chiqib, tinchlik yo‘li bilan, asta-sekin mutlaq monarxiya tuzumidan konstitutsion monarxiya boshqaruviga o‘tishga qaratilgan manifest ishlab chiqdilar. Manifestda xonning vakolatlari doirasini cheklash, uning xalqqa nohaq zulm o‘tkazgan, haddidan oshgan amaldorlarini jazolash, vazifalaridan mahrum etish, ijtimoiy hayotning muhimsohalari — iqtisodiyot, ta’lim va madaniyat jabhalarini isloh qilish talablari aks ettirilgandi. Xivadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus olayotgani, keng aholi qatlamlari faol harakatga kelayotganini, ommaviyko‘cha namoyishlari to‘xtamayotganini ko`ragan Xiva xoni Isfandiyorxon murosa-yu madoraga borib o‘z-arkoni davlati ishtirokida 1917-yil 5-aprel kuni manifestni imzolashga majbur bo‘ladi.Manifest talablariga ko‘ra xonlikda konstitutsion monarxiya tuzumi o‘rnatildi. Ayni paytda tarkibi 30—50 kishidan iborat ruhoniylar va savdo-sanoat ahli vakillaridan saylangan Majlis va Nozirlar kengashi tuziladi. Ular xalq vakilligi boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada chekladi.Yosh xivaliklar tashkilotining taniqli rahnamolaridan Bobooxun Salimov Majlis raisligiga, Husaynbek Matmurodov esa Nozirlar Kengashi raisligiga saylandilar. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish ustidan nazorato‘rnatildi. Xon temiryo‘llar qurish, pochta-telegraf aloqalari o‘rnatish, yangi jadid maktablari ochish to‘g‘risida va’dalar beradi. Yosh xivaliklarning bu g‘alabasi mamlakatdagi barcha demokratik kuchlarga, erk va ozodlikka tashna xalq ommasiga quvonch bag‘ishladi.Biroq yuqoridan amalga oshirilgan bu o‘zgarishlarning vaqtinchalik xarakteri tez orada ma’lum bo‘ladi. Xon va uning atrofidagi mutaassib kuchlar qo‘ldan ketgan nufuz va imtiyozlarini qaytarib olish niyatidan voz kechmagandilar. Ular fursat kutib, demokratiya taraf-dorlaridan qonli o‘ch olish, mustabid tuzumni to‘la qayta tiklash payida bo‘ldilar. Darhaqiqat, 1917-yiliyuniga kelib Isfandiyorxon o‘zini o‘nglab olgach,Rossiya muvaqqat hukumatining Xivadagi vakili, general Mirbadalov yordamiga tayanib, Matmurodov boshchiligidagi Yosh xivaliklar rahbar guruhini qamoqqa oladi. Yosh xivaliklar partiyasi va uning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilinadi. Ularning ko‘plari qo‘lga olinib qamaladi, qattiq jazolanadi. Qolganlari esa xonlik hududini tark etishga majbur bo‘ladi. Iyul oyida Xivada Rossiya Muvaqqat hukumatining komissari lavozimi ta’sis etiladi va xonlikka qo‘shimcha harbiy qismlar, kazak qo‘shinlari yuboriladi. Buning boisi shuki, Rossiya burjuaziyasining yangi Muvaqqat hukumati o‘zini qanchalik demokratiya tarafdori etib ko‘rsatmasin va o‘z tasarrufidagi mazlum xalqlarga demokratik huquqlar hamda erkinliklar va’da qilmasin, ammo u mustamlakachilik siyosatini amalda davom ettirdi. U butun choralar bilan Sharqdagi o‘z pozitsiyalarini saqlab qolish va mustahkamlashga intildi. Jumladan, Xorazm vohasidek boy-badavlat hududni qo‘lda tutib turish, unda har qanday jiddiy siyosiy va davlat o‘zgarishlariga izn bermaslik uning o‘z oldiga qo‘ygan hukmdorlik maqsadlaridan edi.Shunday qilib, Yosh xivaliklar rahbarlik qilgan demokratik kuchlarning xonlik tuzumiga qarshi olib borgan kurashining birinchi bosqichi muvaffaqiyatsiz yakun topdi. Ularning davlat hokimiyatini demokratikizga solish orqali boshqarish harakati xon arkoni davlativa uning ko‘p sonli tarafdorlarining qattiq qarshiligiga uchradi. Bu Yosh xivaliklar uchun katta jiddiy sinov bo‘ldi. Eng muhimi, Yosh xivaliklar boshqa kuchla rbilan ittifoq tuzmay, faqat o‘z tarafdorlari bilangina harakat qilib, mutaassib qora kuchlarni yengib, tugal maqsad-muddaolarga erishib bo‘lmasligini tushunib yetdilar. Muvaqqat hukumatning kerak bo‘lganda Xivaning mutaassib rejimini o‘z himoyasiga olib, unga qalqon bo‘lganligi fakti ham Yosh xivaliklar ko‘zini ochdi. Bunday vaziyatda ular xonlik istibdodiga qarshi kurashda yanada sobit bo‘lish, o‘z tarafdorlarini ko‘paytirish, chetdan, eng avvalo, qo‘shni Turkistonda faol harakat qilayotgan demokratik va inqilobiy kuchlardan, ularning yo‘lboshchilaridan madad olish, ular bilan yaqindan aloqalar bog‘lashga intildilar.

5.