Андижон давлат тиббиёт институти факультатив, госпитал терапия, халқ табобати ва эндокринология кафедраси

Дейодланиш – организмда тиреоид гормонларининг алмашинувини амалга оширувчи асосий жараёнлардандир. Т₄ молекуласи фенол халқасининг 5- позициясидаги битта 1 атомининг йуқолиши реверсив рТ₃ нинг ҳосил бўлишига олиб келади. Ҳосил бўлган бирикма биологик жихатидан ноактив бўлиб, унинг ярим парчаланиш даври 5-6 соатга яқиндир ва унинг қондаги концентрацияси 14 дан 40 ниг/100 мл (ўртача 22,2+2нг/100 мл) ни ташкил этади. Эутиреоз холатида р ни Т₃нг ҳосил бўлиши бир суткасига 17 дан 52 мкг гача етади. 5- дейодаза ферменти ёрдамида Т₄, р га 5 дейо Т₃ддаза ёрдамида эса Т₃ га айланади. Т₃ гормонининг фаоллиги Т₄ га нисбатан анча устундир. Бир сутка давомида Т₄ нинг ҳосил бўлиши тезлиги 83-93 мкг ни, Т₄ -22,6-44,8 мкг ни, рТ3 – 17-52 мкг ни ташкил этади.
Тиреоид гормонлари организмнинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун мухимдир. Улар тўқималарда кислороднинг ишлатилишини кучайтиришади, юрак қисқаришларини, оқсиллар ва липидларни деградацияларни кучайтиради. Инсонда бу гормонлар синтез ва секрециясининг бузилиши жисмоний ва ақлий ривожланишнинг тухтатшига, склет шаклланишининг бузилишига ва марказий нерв системаси фаолий етилиш жарайннининг бузилишига олиб келади. Бу холатларда организмда кислород ютилишининг камайиши, брадикардия, теридамукополисахаридларнинг тўпланиши, холестерин ва липидларнинг қонда тўпланиши, гипотермия кузатилади.
Замонавий текшириш усуллари қалқонсимон без касалликларини ўз вақтида ташхисланиши билан чегараланиб қолмай, балки тиреоид гормонларининг биосинтезида иштирок этувчи маълум ферментлар дефектини аниқлаш имкониятини ҳам бериши бу касалликларни патогенетик даволашга йул очади.

ЭНДЕМИК БЎҚОҚ

Эндемик бўқоқ – асосан атроф муҳитда йод етишмаслиги билан ҳарактерланган, маълум географик минтақаларда яшовчи одамларда қалқонсимон безининг катталашуви билан кечадиган сурункали касалликдир.

Эндемик бўқоқнинг (ЭБ) тиббий, социал аҳамияти каттадир. Ҳозирги кунга келиб, эндемик бўқоқ, йод етишмаслигига жавобан бўлган қалқонсимон безининг компенсатор катталашувигина бўлиб қолмай, балки бир катор функционал ўзгаришлар билан кечадиган патологик жараён сифатида қаралмоқда.
Бўқоқ бу йод етишмаслигининг жиддий гувоҳи бўлиб, ҳар-ҳил патологик ҳолатлар келиб чиқиш хавфини оширади. Буларнинг ичида энг ҳавфлиси йод дефицити ҳолатининг келажак авлодга таъсиридир ва бу ҳолатда туғилаётган болаларда неврологик ва аклий ривожланишнинг бузилиш ҳавфи каттадир. Ҳомила ривожланишининг 3 ойлик даврида ва туғилган чақалоқларнинг биринчи 2 йил хаёти давомида йод етишмаслиги боланинг неврологик ва ақлий ривожланишига шикаст етказади. Масалан, Сицилиянинг бўқоқ борлиги аниқланган жойларида яшовчи болаларнинг 40% да ақлий ривожланиши паст эканлиги исботланган. Бундан ташқари эндемик минтақада яшовчи аҳолида нейроматор ўзгаришлар, ғилайлик, эшитишнинг пасайиши, мускуллар ригидлиги каби патологик ўзгаришлар, бошқа жойларга қараганда, 10 баробардан ортиқроқ кузатилади. Оғир йод етишмаслиги ҳолатлари бошқа жиддий касалликларга, ҳатто ўлик ҳомила туғилишигача олиб келиши мумкин. Йоддефицити касалликларга: эндемик бўқоқ, аутоиммун тиреоидитлар, гипотиреоз, қалқонсимон безининг ўсмалари, репродуктив системасининг бузилишлари, гипофиз ўсмалари, бўш турк эгари синдроми, эртанги климакс, остеопорозлар ва ҳ.з. киради. Юқоридаги айтилганлардан кўриниб турибдики, юқумли бўлмаган касалликлар ичида, биосферада йод етишмаслиги билан ифодаланган ЭБ, территориал экспансияси бўйича, ҳамда ўша минтақада яшовчи аҳолида қалқонсимон без фаолиятининг ҳар-хил бузилишлари ва бу бузилишлар билан боғлиқ бўлган психосоматик касалликлар билан кўплаб хасталаниш ҳавфига маҳкум этилганлар сони буйича биринчи ўринда туради.
Собиқ иттифоқда эндемик бўқоқ оммавий касаллик сифатида йўқотилди деб матбуотда чиқишлар, соғликни сақлаш муассасалари томонидан эътиборсизликлар, ушбу касаллик профилактикасини сусайтирган.
Академик Е.Х. Тўрақулов бошчилигида (1987-1990) қилинган текширишлар Узбекистоннинг бир қанча вилоятларида тарқатилган ош тузининг таркибидаги йод 60% дан ортиқ ҳолларда керакли талабга жавоб бермаганлигини курсатган.
Юқорида айтилганлар мамлакатимизда 1990 йиллардан бошлаб, ЭБ энг ўткир муаммоларидан бирига айланишига олиб келди.