Analitik kimyo

 
Umuman, S = 1sm
2
 , l = 1 sm bўlganda aniқlangan elektr ўtkazuvchanlik 
W, solishtirma elektr ўtkazuvchanlikni H ifodalaydi. 










F
C
H
1000
 
Ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanlik 

  =  H

V,  V=1000/C    ekanligini  bilgan 
ҳolda: 










F
 
kelib chiқadi. 
Ionlarning  absolyut  tezligi  juda  kichik  bўlganligi  sababli,  F  marta  katta 
bўlgan  қiymat-ionlarning  ҳarakatchanligidan  (

+ 
+ 

-
)  (21-jadval  287  bet.) 
foydalanamiz: 










1000
C
H
 

 = 

 (

+
 + 

-
) 
 
ёki    

 = 

 

 

0 

 = 1 bolganda, 

0
 = 

+
0
 + 

-
0  
 
Shunday  қilib,  (chegara)  cheksiz  suyultirilgan  eritmaning  ekvivalent 
elektr  ўtkazuvchanligi  suyultirilgan  eritma  (chegara)  ekvivalent  elektr 

 
37 
ўtkazuvchanliklarning  yiғindisiga  ёki  cheksiz  suyultirilgan  eritmadagi  kation  va 
anionlar  ҳarakatchanliklarning  (21-jadval)  yiғindisiga  teng.  Bu  Kolьraush 
tomonidan  ta`riflangan  additivlik  (ionlar  ҳarakatining  mustaқillik)  қonuni 
deyiladi.  Elektr  ўtkazuvchanlikning  қiymati  eritma  koncentraciyasi,  ҳarorat  , 
erigan modda va erituvchi tabiatiga boғliқ. 
 
2.2. Elektr o’tkazuvchanlikka ta`sir qiluvchi omillar 
1. Eritma koncentraciyasining ta`siri. 
Elektr  ўtkazuvchanlikning  koncentraciyasiga  boғliқligi  elektrolitning 
tabiatiga  boғliқ  bўlib,  koncentraciyaning  oshishi  solishtirma  elektr 
ўtkazuvchanlikning ortishiga va ma`lum қiymatdan keyin kamayishiga olib keladi 
(1-chizma). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-chizma. Solishtirma elektr ўtkazuvchan¬likning                 
koncentra¬ciyaga boғliқligi. 
 
Eritma  koncentraciyasi  oshishi  bilan  eritmada  zaryadli  zarrachalar  soni 
oshadi,  natijada  elektr  ўtkazuvchanlik  ma`lum  қiymatgacha  oshadi,  keyin  esa 
kamayadi,  chunki  eritma  koncentraciyasi  oshishi  bilan  eritmaning  ion  kuchi 
oshadi,  natijada  ionlar  orasidagi  masofa  kichrayib,  ion  juftlari  ҳosil  bўlib, 
ionlarning ҳarakatchanligi kamayadi. Demak, koncentraciya va ionlarning zaryadi 
С, моль/л 
ℋ, 
ом
-
см
- 
HCl 
KOH 
KCl 
MgSO
4 
CH
3
COOH 
LiC
l 
 

 
38 
қancha  katta  bўlsa,  eritmaning  ion  kuchi  shuncha  katta  bўladi.  Bu  boғlanish 
Onzager tenglamasi bilan ifodalandi. 
                         
0
0






 
 

- 
berilgan 
koncentraciyadagi 
eritmaning 
ekvivalent 
elektr 
ўtkazuvchanligi; 

o
 - cheksiz suyultirilgan eritmaning ekvivalent elektr ўtkazuvchanligi; 
   μ
0
 - eritmaning ion kuchi; 
  β - erituvchining kimёviy tabiatiga boғliқ bўlgan kattalik.  
Ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanlik  eritmaning  suyultirilishi  bilan  ўzgarib, 
eritma cheksiz suyultirilganida ўzining eng katta қiymatiga ёtadi. Chunki eritma 
suyultirilishi bilan ionlar orasidagi ўzaro ta`sir susayib, ionlarning ҳarakat tezligi 
ortadi (2- chizma). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2  –  chizma.  Ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanlikning  koncentraciyasiga 
boғliқligi. 
 
Kuchsiz  elektrolit  eritmalarida  koncentraciyaning  kamayishi  bilan 
dissociaciyalanish  darajasi  ortadi;  cheksiz  suyultirilganda  elektrolit  amalda  tўliқ 
dissocilangan 
deb 
ҳisoblanadi. 
Bunday 
ҳolda 
ekvivalent 
elektr 
ўtkazuvchanlikning  koncentraciyasiga  boғliқligini  Kolьraush  tenlamasi  bilan 
ifodalanadi. 
С, моль/л 
экв
г
см
ом


2

 
 

 
39 
С
А





 
 

 - berilgan koncentraciyadagi ekvivalent elektr ўtkazuvchanlik. 

+∞
 - cheksiz suyultirilgandagi ekvivalent elektr ўtkazuvchanlik 
A - doimiy қiymat 
2.  Ҳaroratning  taьsiri.  Ҳaroratning  oshishi  bilan  eritmaning 
қovushқoқligi  kamayib,  ionlarning  ҳarakatchanligi  oshadi.  Ҳarorat  1
0
C  ga 
oshganda  eritmaning  elektr  ўtkazuvchanligi  2-2,5%  ga  oshadi.  Bu  boғliқlik 
қuyidagi tenglama bilan ifodalanadi:  
Н
t
 = (1 + 

t + 

t
2
) 
Ht   - 0
0
C ҳaroratdagi eritmaning solishtirma elektr ўtkazuvchanligi; 
α  ,β  -  elektrolitning  kimёviy  tabiati  va  koncentraciyasiga  boғliқ  bўlgan 
kattaliklar ; 
t
0
 
- ҳarorat.  
Ҳaroratning juda ҳam oshishib ketishi ionlar ҳarakatini oshiradi. Natijada 
ionlarning  tўқnashlar  soni  kўpayib  қarshilik  oshadi  elektr  ўtkazuvchanlik 
kamayadi.  
3.  Erituvchi  kimёviy  tabiatining  ta`siri.  Eritmaning  dissocialanish 
darajasi,  ya`ni  eritmadagi  ionlar  miқdori  (±)  erituvchining  dielektrik 
singdiruvchanligiga  boғliқ.  Bu  kattalik  қancha  kichik  bўlsa,  dissocialanish 
shuncha kam bўladi, eritmaning ўtkazuvchanligi ҳam kam bўladi. 
Masalan:  Suvning  dielektrik  singdiruvchanligi  78,3,  benzolniki  esa 
2,3.Demak,  suv  yahshi  erituvchi  ҳisoblanadi.  Bu  boғliқlikni  қuyidagi 
tenglamadan ҳam bilish mumkin. 

2
2
1
ч
g
g
F


 
 Ionlar orasidagi ta`sir kuchi, shu ionlar miқdoriga tўғri proporcional, ular 
orasidagi  masofaning  kvadratiga  va  erituvchining  dielektrik  singdiruvchanligiga 
teskari  proporcional.  Huddi  shunday  eritmaning  elektr  ўtkazuvchanligi 
erituvchining  қovushқoқligiga  ҳam  boғliқ.  Agar  erituvchining  қovushқoқligi 

 
40 
қancha  kichik  bўlsa,  ionlar  ҳarakati  shuncha  tez  bўlib,  elektr  ўtkazuvchanlik 
shuncha katta bўladi. 
Konduktometrik  analiz  usuli  tўғri  (bevosita)  konduktometriya  va 
konduktometrik titrlashga bўlinadi. 
Tўgri  konduktometriya  asosida  eritma  koncentraciyasi  bilan  elektr 
ўtkazuvchanligi orasidagi boғlanish ёtadi. Bu usul bilan eritmada bўlgan aloҳida 
elektrolitlarni miқdorini aniқlash, ayniқsa, oziқ-ovқat maҳsulotlari sifatini nazorat 
қilish mumkin. 
Masalan:  Suvning  tozaligini,  sut,  vino,  shifobahsh  ichimliklar  va 
boshқalar tarkibiy қismini aniқlash mumkin.  
Konduktometrik  titrlash  –  titrlash  jaraёnida  eritmaning  elektr 
ўtkazuvchanligi 
ўlchab 
boriladi. 
Olingan 
natijalar 
asosida 
(elektr 
ўtkazuvchanlikni  titrant  ҳajmiga  boғiқlik)  titrlash  egri  chiziқlar  chiziladi. 
Aniқlanadigan  moddadagi  ionlarning  ҳarakatchanligini  turlicha  bўlganiga  қarab, 
titrlash egri chiziқlarini kўrinishi қuyidagicha bўladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Н
+ 
ОН
- 
V,
 
мл
 
ℋ 
ом
--
 см
-- 
NaOH 

 
HCl 
a
)
 
SO
4
2-
, Na
+
 
Cl
- 
Cl
- 
V,
 
мл
 
ℋ 
ом
--
 
см
-
- 
BaCl
2 

 
Na
2
SO
4 
б)
 
Ba
2+ 
НСО
3

 
V,
 
мл
 
ℋ 
ом
--
 см
-
- 
NaHCO
3 

 
HCl 
в)
 
Н
+ 
OH
- 
V,
 
мл
 
ℋ 
ом
--
 см
-
- 
NaОH
 

 
СаCl
2 
г)
 
Сa
2+ 

 
41 
 
 
a) Kuchli kislotani kuchli asos bilan titrlash; 
b) Chўkma ҳosil қilish reakciyasiga asoslangan titrlash; 
v)  Kuchli  kislotani,  kuchli  asos  va  kuchsiz  kislotadan  ҳosil  bўlgan  tuzi 
bilan titrlash; 
g) Kuchsiz asos va kuchli kislotadan ҳosil bўlgan tuzni kuchli asos bilan 
titrlash egri chiziқlari. 
Ekvivalent  nuқta  titrlash  egri  chiziқlaridan  topiladi  va  ҳisoblashlar  olib 
boriladi.  Konduktometrik  titrlashda  neytrallanish,  oksidlanish-қaytarilish, 
chўktirish,  kompleks  ҳosil  қilish,  қaytar  va  қaytmas  reakciyalardan  foydalanish 
mumkin.  
 
2.3. Yuqori chastotali titrlash. 
Yuқori  chastotali  titrlash  usuli  ҳam  eritmaning  elektr  ўtkazuvchanligini 
ўlchashga asoslangan bўlib, analiz қilinadigan eritma yuқori chastotali tebranish 
konturiga (elektr maydoniga) қўyiladi. Bunda tokning chastotasi megogerc va bir 
necha ligogercga teng bўladi. Elektr maydoniga joylashtirilgan eritmadagi ionlar 
kichik  chastotada  tebranadi.  Chastota  amplitudasi  oshirilganda  ionlarning 
tebranishi kamayadi, ohirida ionlar ҳarakat қilmaydi. Ayni vaқtda yuқori chastota 
molekulalarni  deformaciyalab,  deformacion  қutblanish  ҳosil  қiladi.  Қutblangan 
molekulalar yuқori chastotali ўzgaruvchan tok maydonida ҳarakat қila boshlaydi, 
natijada  orentacion  қutblanishni  ҳosil  қiladi.  Қutblanishning  ҳar  ikkalasi 
eritmadagi  ionlarni  siljishiga  olib  keladi,  natijada  eritmada  қisқa  muddatli  tok 
paydo  bўladi.  Molekulani  қutblanishi  eritmaning  elektr  ўtkazuvchanligini, 
dielektrik va magnit kirituvchanlik hususiyatini ўzgartiradi. 
Yuқori  chastotali  titrlash  asboblarining  sxemasi  konduktometrik  (қuyi 
chastotali)  titrlash  asboblari  sxemasidan  farқ  қilib,  analiz  қilinadigan  eritma 
yacheykasi  kondensator  plastinkalari  orasida  ёki  induktiv  galtak  ichida 
joylashtiriladi (3 - chizma). 

 
42 
 
 
 
 
 
 
 
3-chizma. Yacheykalar: a) kondensatorli ёki S - siғimli, S-yachey ka.  
              v) induktiv ёki L - yacheyka. 
 
Yuқori  chastotali  titrlashda  elektrodlar  eritmaga  tushirilmaydi.  Yuқori 
chastotali titrlashda asbobning asosiy қismi yuєori chastotali tebranish generatori 
ҳisoblanadi.  Generatorning  tebranish  chastotasi  titrlash  egri  chiziғining 
kўrinishiga kuchli ta`sir қiladi. (4 - chizma) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-chizma. Asbob kўrsatgichini titrant ҳajmiga boғliқligi 
 
Chizmadan  kўrinayaptiki  ekvivalent  nuқta  chastota  25-30mc.  dan  katta 
bўlganda  aniқ  topiladi.  Yuқori  chastotali  titrlash  usulining  қuyi  chastotali 
(konduktometrik)  va  potenciometrik  titrlashga  nisbatan  sezgirligi  katta.  Bundan 
tashқari yuқori chastotali titrlash bir necha afzalliklarga ega: elektrodlar eritmaga 
tushirilmaydi,  rangli,  қuyuқ  smola,  emulьsiya,  zaҳarli  suv,  organik  erituvchilar 
muҳitida ҳam analizni olib borish mumkin. 
 
 
Titrlash hajmi, V, 
Asb
o
b
 k
o
rs
atk
ich
i 

 
43 
Yuқori chastotali titrlash usulida neytrallanish, chўktirish, kompleks ҳosil 
қilish va oksidlanish-қaytarilish reakciyalaridan foydalanish mumkin.  
Yuқori  chastotali  titrlash  usulining  kamchiligi  asboblarining  murakkab 
tuzilganligi, yacheyka doimiyligini saқlab turish қiyinligida. 
 
2.4. Tajriba mashg’ulotlari
. 
1- ish. Aralashmadagi kislota, asos va tuz eritmalarining miқdorini 
aniқlash. 
Kerakli asbob - uskuna va reaktivlar: 
1)  konduktometr, yacheykasi bilan; 
2)  10 dona 50,00 ml li ўlchov kolbasi; 
3)  5,00 ml. li pipetka ; 
4)  mahsus shpric; 
5)  200 ml. li stakan; 
6)  Yuvgich. 
Asbobning ishga tayёrligini tekshirish (ўқituvchi tekshiradi). Konduktometr 
15  min  oldin  ёқib,  қizdiriladi.  Darajalash  (kalibrovka)  tugmachasini  va  oraliқ 
«ishlash  soҳasi»  tugmachalaridan  birini  bosib,  darajalash  buragichi  ёrdamida 
kўrsatkich  80  sM/m  қiymatiga  қўyiladi.  Huddi  shunday  darajalashni  ishlash 
soҳasi tugmachalarining ҳammasi uchun tekshirib kўriladi. 
Asbobning kўrsatkichi 80 sM/m ga қўyiladi. 
Darajalash  (kalibrovka)  egri  chiziғini  chizish  uchun  bir  necha  standart 
eritmalar suyultirish usuli bilan tayёrlanadi. 
Ўlchash.  Elektr  ўtkazuvchanlik  yacheykasi  ikki  marta  distillangan  suv 
bilan, keyin aniқlanadigan elektrolit eritmasi bilan yuviladi. Yacheykaga mahsus 
shpric  bilan  elektrolit  eritmasi  қўyiladi  va  asbobga  ulanadi  (ўlchash  doimo  eng 
kichik  koncentraciyali  eritmadan  boshlanadi).  Ўlchanadigan  ishlash  soҳasi 
tugmachalarning tegishlisini bosib asbobning kўrsatkichi ёzib olinadi (W). Huddi 
shunday  ҳamma  eritmada  ўlchab,  natijalarini  қuyidagi  jadvalga  kўrsatilgan 
tartibda ёzib boriladi. 

 
44 
Qolba 
raqami 
С
н 
- IgC 
W 
Н 
=W-0,909 
С
Н 1000



 
С
 
10 
0,00195   
 
 
 
 
9 
0,0039 
 
 
 
 
 
8 
0,0078 
 
 
 
 
 
7 
0,0156 
 
 
 
 
 
6 
0,0312 
 
 
 
 
 
5 
0,0625 
 
 
 
 
 
4 
0,125 
 
 
 
 
 
3 
0,25 
 
 
 
 
 
2 
0,5 
 
 
 
 
 
1 
1 
 
 
 
 
 
 
Jadval natijalari asosida (W – lgC), (Н – lgC), (

 - lgC), 


С


 
boғliқlik 
grafiklari chiziladi. 
 
2 - ish. Kuchli kislota (asos) ni kuchli asos (kislota) bilan titrlash. 
Kerakli asbob – uskuna va reaktivlar: 
1) 
yuқori chastotali titrator TV-6L; 
2) 
mikrobyuretka; 
3) 
10,00 ml li pipetka; 
4) 
50,00 ml. li ўlchov kolba; 
5) 
aralashtirgich ўzagi; 
6) 
0,0100 n NaOH ёki KON; 
7) 
~ 0,1 n H
2
SO
4
 ёki HCl. 
Aniқlanadigan 
modda 
eritmasining 
koncentraciyasi 
titrantning 
koncentraciyasiga nisbatan 10 marta kichik bўlishi kerak. 
Ishni  bajarish  tartibi:  Titrlash  stakaniga  pipetka  bilan  5  ml  0,1  n  H
2
SO
4
 
ning  eritmasidan  қuyiladi.  Stakanni  yacheykaga  joylashtirib,  eritmani  ҳajmi 
yuқorigi ҳalқadan 3 – 5 ml baland bўlguncha distillangan suv bilan suyultiriladi. 

 
45 
Idishga  aralashtirgich  ўzagini  tushirilib,  magnitli  aralashtirgich  ulanadi  va  uning 
tezligini tanlanadi (қadaҳ ҳosil bўlishi oldi olinadi). Ўlchov asbobining strelkasini 
shkalaning  chap  tomonidagi  5-10  қiymatlariga  keltiriladi  («grubo»,  «tochno» 
buragichlar ёrdamida). Eritma  mikrobyuretkadagi 0,0100 n. ishқor eritmasi bilan 
titrlanadi.  Dastlab  titrantni  1  ml  dan  қўshib  30  –  40  sekundda  asbobning 
kўrsatkichi  ёzib  boriladi.  Keyin  titrantning  miқdori  0,5  (0,2)  ml.  dan  қўshiladi. 
Mikroampermetrning  kўrsatkichi  қўyilgan  қiymatdan  eng  katta  chetlanib  қaytib 
ўz  ҳoliga  kelguncha  titrlash  davom  ettiriladi.  Olingan  natijalarni  jadval 
kўrinishida  rasmiylashtirilib,  mikroampermetr  kўrsatkichini  (I,  mA)  titrant 
ҳajmiga  (V,  ml)  boғliқlik  titrlash  egri  chizғi  chiziladi,  ekvivalent  nuқtadagi 
titrantni ҳajmi aniқlanadi. 
Eritmadagi kislota miқdori қuyidagi formula bilan ҳisoblanadi. 
n
к
иш
иш
та
к
V
V
N
V
Э
g





 
 
Mavzu yuzasidan savol va mashқlar 
1.Eritmada 
elektrolitlarning 
ionlarga, 
dissocialanish 
sabablarini 
tushuntiring. 
2.Konduktometrik analiz usulining moҳiyatini tushuntiring. 
3.Solishtirma,  molyar  va  ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanliklar  orasida 
қanday boғlanishlar bor.  
4.Elektrolit  eritmalarining  ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanligi  қanday  fizik 
ma`noga ega? 
5.Nima uchun elektrolit eritmalarining elektr ўtkazuvchanligini ўlchashda 
doimiy tok emas, balki ўzgaruvchan tok ishlatiladi?  
6.Eritma elektr ўtkazuvchanligini ўlchashda yacheyka doimiyligiga ta`sir 
қiluvchi omillarni kўrsating.  
7.Erituvchi  sifatida  suv  ўrniga  aceton  ishlatilsa,  kuchsiz  elektrolitning 
dissociaciyalanish konstantasining қiymati ўzgaradimi? Nima uchun?  

 
46 
8.Ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanlik  kuchli  va  kuchsiz  elektrolitlar 
koncentraciyasiga қanday boғliқ? 
9.Bevosita va bilvosita konduktometriya usullari orasida қanday farқ bor. 
Қaysi bir usul kўprok tanlash hususiyatga ega? Nima uchun? 
10.  Ekvivalent  nuқta  yaқinidagi  қanday  ўzgarish  konduktometrik 
titrlashni tugatishga sabab bўladi? 
11. Yuқori chastotali titrlashda yacheykalarning қanday turlari ishlatiladi? 
12.  Murakkab  aralashmalarni  konduktometrik  titrlash  қanday  bajariladi. 
Titrlashdagi egri chiziқlarning kўrinishiga misollar keltiring. 
13.  Konduktometrik  titrlash  egri  chiziғi  sillik  bўlsa,  ekvivalent  nuқta 
қanday aniқlanadi?  
14.  0,1  n  NaCl  eritmasining  ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanligi  79,2 
sm
2
/Om. Eritmaning қarshiligi 5 Om bўlishi uchun sirt yuzasi 5 sm
2
 teng bўlgan 
parallel elektrodlar orasidagi masofa қanchaga teng bўlishi kerak? 
15. 
Cheksiz 
suyultirilgan 
KCl 
eritmasining 
ekvivalent 
elektr 
ўtkazuvchanligi 130,1 Om
-1
  sm
2
  /  g-ekv.  Cl
-
  ionlarining  tashish  soni  0,504  teng. 
Eritmadagi K
+
 va Cl
-
 ionlarining ҳarakatchanligini ҳisoblang. 
16.  180
0
C  da  zichligi  1,0255  g/sm
3
  4  %  li  sulьfat  kislota  eritmasining 
solishtirma elektr ўtkazuvchanligi 0,1675 Om
-1
  sm
-1
  teng.  Eritmaning  ekvivalent 
elektr ўtkazuvchanligini ҳisoblang. 
17.   Dissociaciyalanish  konstantasi  1,76  *10
-5
  teng  bўlgan  0,1  n  sirka 
kislota  eritmasidagi  [H
+
]  va  eritmaning  ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanligini 
ҳisoblang  . 
18.   Dissociaciyalanish  konstantasi  1,79*10
-5
  va  darajasi  0,01  bўlgan 
NH
4
OH  eritmasining  koncentraciyasini  va  ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanligini 
ҳisoblang.  Tўyingan  AgBr  eritmasining  solishtirma  elektr  ўtkazuvchanligi 
0,57*10
-7
Om
-1
sm
-1
.  Chegara  ekvivalent  elektr  ўtkazuvchanligi  121,9  Om
-1
sm
2
/g-
ekv AgBr ning eruvchanligini ҳisoblang. 

 
47 
19.   Ekvivalent elektr ўtkazuvchanligi 109,9 Om
-1
sm
2
/g-ekv bўlgan 0,05 
n  KNO
3
  eritmasiga  tushirilgan  elektrodlar  orasidagi  masofa  2 m, elektrodlarning 
sirt yuzasi 5 sm
2
 teng. Shu eritmaning elektr ўtkazuvchanligi nimaga teng? 
20.   Yacheyka  doimiyligi  0,5  sm
-1
  bўlganda  0,01  n  KNO
3
  eritmasining 
қarshiligi 423 Om. Erimaning solishtirma va ekvivalent elektr ўtkazuvchanligini 
ҳisoblang. 
21.   Ҳarorat  298  K  0,1  n  NH
4
OH  eritmasining  solishtirma  elektr 
ўtkazuvchanligi  0,037  Om
-1
 
sm
-1
. 
Shu  eritmaning 
ekvivalent 
elektr 
ўtkazuvchanligini va pHni ҳisoblang. 
22.   180
0
C da ekvivalent elektr ўtkazuvchanligi, 94,3 Om
-1
sm
2
/g-ekv  ga 
teng 1 n AgNO
3
 eritmasi bўlgan yacheykadagi elektrodlarning sirt yuzasi 25 sm
2
 
va ular orasidagi masofa 5,5 sm ga teng bўlsa, eritmaning elektr ўtkazuvchanligini 
ҳisoblang. 
23.   Solishtirma  elektr  ўtkazuvchanligi  1,25  *  10
-4
  Om
-1
sm
-1
  ga  teng 
bўlgan 0,0105 n NH
4
OH eritmasining dissociaciyalanish konstantasini ҳisoblang.