Analitik kimyo

 
83 
Hromatografik  kolonkani  tayёrlash:  Hromatografik  kolonka  sifatida 
diametri  15-18  mm  uzunligi  300  mm  bўlgan  jўmrakli  shisha  naylardan 
foydalanish  mumkin.  Bўkkan  kationit  donalari  suvli  suspenziya  kўrinishida 
kolonkaga қўyiladi. 
Kationitning  balandligi  kolonkada  150-200  mm.  Kationitning  ustida 
suvning balandligi 10 mm bўlishi kerak. 
Kationitning  H
+
  shaklga  ўtkazish  (regeneraciya)  1  –  ishda  kўrsatilgan 
tartibda bajariladi. 
Ishning  bajarilish  tartibi:  50  ml  ўlchov  kolbasiga  berilgan  kontrol 
eritma  tayёrlangan  hromatografik  kolonkadagi  kationitdan  1  sekundda  1  tomchi 
tezlik bilan ўtkaziladi. Kolonkadan tomgan H
2
SO
4
 100 – 200 ml ўlchov kolbasiga 
yiғiladi.  Undan  keyin  kationit  bir  necha  marta  distillangan  suv  bilan  yuviladi. 
Yuvilgan  eritmadan  soat  oynasida  ёki  probirkada  bir  necha  tomchi  olib, 
H
+
(H
2
SO
4
) tўla desorbciyalanganligi 10 %  li BaCl
2
 bilan tekshiriladi. 
H
2
SO
4
 + BaCl
2
 = 

 BaSO
4
 + 2 HCl 
Loyқa ҳosil bўlmasa, yuvilgan eritma oldingi ўlchov kolbasiga (100-200 
ml)  қuyiladi.  Olingan  H
2
SO
4
  eritmasi  0,1  molь/l  koncentraciyasidagi  NaOH  ёki 
KOH  eritmasi  bilan  potenciometrik  titrlash  (212-betga  қarang)  ёki  yuқori 
chastotali titrlash (234-betga қarang) usuli bilan titrlanadi. 
H
2
SO
4
 + 2NaOH = Na
2
SO
4
 + 2H
2
O 
Titrlash  natijalari  asosida  Cu
2+
  miқdori  қuyidagi  formulalar  bilan 
ҳisoblanadi. 
n
ук
иш
иш
Cu
Cu
V
V
V
N
Э
m





1000
 
 
3 - ish. Eritmadagi NaCl ёki KCl miқdorini ion almashish 
hromatografik usuli bilan aniқlash. 
Ishning  moҳiyati.  OH
-
  shakldagi  ionitdan  NaCl  eritmasi  ўtkazilganda, 
ionitdagi OH
-
 ionlari Cl
-
 ionlarigi almashinadi: 
 
 
NaOH
Cl
A
R
NaCl
ОН
A
R
n
n




 

 
84 
Ion  almashinish  natijasida  eritmada  ON-  ionlari  yiғilib  Cl
-
  anionlari 
anionitga  adsorbciyalanadi.  Ҳosil  bўlgan  NaOH  eritmasi  standart  HCl  (H
2
SO
4
, 
H
2
C
2
O
4
)  eritmasi  bilan  potenciometrik  titrlash  ёki  yuқori  chastotali  titrlash  usuli 
bilan titrlanadi. 
NaOH + HCl = NaCl + H
2
O 
OH
-
 + H
+
 = H
2
O 
Titrlashga  sarf  bўlgan  HCl  ning  molyar  ekvivalent  miқdori  ajralgan 
NaOH  ning  molyar  ekvivalent  miқdoriga,  bu  esa  NaCl  ning  molyar  ekvivalent 
miқdoriga teng bўladi. 
Anionitni  tayёrlash.  Anionit  -AB  17  diametri  0,20-0,25  mm  li  elakdan 
ўtkazilib,  ishni  boshlashdan  oldin  8  –  12  soat  bўkishi  uchun  distillangan  suvga 
ivitiladi. 
Hromatografik  kolonkani  tayёrlash:  Hromatografik  kolonka  sifatida 
diametri 20 mm uzunligi 300 mm bўlgan jўmrakli shisha naylardan foydalanish 
mumkin. Bўkkan anion donalari suvli suspenziya kўrinishida kolonkaga қўyiladi. 
Anionitning  balandligi  kolonkada  150  –  200  mm,  uning  ustidagi  suv  balandligi 
esa  10  mm  bўlishi  kerak. Anionitning  OH
-
  shakli  1  –  ishda  kўrsatilgan  tartibda 
tayёrlanadi. 
Ishni  bajarish  tartibi:  50  ml  ўlchov  kolbasiga  berilgan  kontrolь  eritma 
tayёrlangan  hromatografik  kolonkadagi  anionitdan  1  sekundda  bir  tomchi  tezlik 
bilan  ўtkaziladi.  Kolonkadan  tomgan  NaOH  100  –  200  ml.li  ўlchov  kolbasiga 
yiғiladi.  Undan  keyin  anionit  bir  necha  marta  distillangan  suv  bilan  yuviladi. 
Yuvilgan 
eritmadan 
probirkada 
bir 
necha 
tomchi 
olib 
OH
-
 
tўla 
desorbciyalanganligi  1-2  tomchi  fenolftalein  ta`sir  ettirilib  tekshiriladi.  Olingan 
NaOH eritmasi standart 0,1 n HCl (H
2
SO
4
, H
2
C
2
O
4
) eritmasi bilan potenciometrik 
titrlash    ёki  yuқori  chastotali  titrlash  usuli  bilan  titrlanadi.  Titrlash  natijalari 
asosida KCl ning miқdori қuyidagi formula bilan ҳisoblanadi. 










n
ук
кисл
NaCl
NaCl
NaCl
V
V
N
V
Э
m
 
Vu.k. – aniқlanadigan eritmaning umumiy ҳajmi (ml) ; 

 
85 
Vn – titrlash uchun olingan eritma ҳajmi (ml). 
 
4 - ish. Қoғoz hromatografiyasi usuli bilan aminokislotalar 
aralashmasini identifikaciyalash. 
Aminokislotalar  aralashmasini  ajratish,  ularni  ўzaro  aralashmaydigan 
ikkita  eruvchida  taқsimlanishiga  asoslangan. Aralashmani  identifikaciyalash  ҳar 
bir aminokislotaning taқsimlanish koefficentiga asoslangan. 
Kerakli reaktiv va jiҳozlar: 
1)  hromatografik қoғoz; 
2)  n-butil spirt; 
3)  sirka kislota; 
4)  ningidrin; 
5)  aceton; 
6)  aminokislotalar . 
Hromatografik  қoғozni  tayёrlash.  Aminokislota  aralashmasini  ajratishda 
1-chi  va  2-chi  raєamli  hromatografik  ёki  filьtr  қoғoz  ishlatiladi.  Қoғoz  2  n  HCl 
bilan, keyin 0,5 n ishқor eritmasi bilan yuviladi. Ortiқcha ishқor distillangan suv 
bilan  neytral  (pH=7,0-7,5)  bўlguncha  yuviladi  va  қuritiladi.  Agar  қoғozda  oғir 
metall ionlari bўlmasa, қoғozni yuvish shart emas. 
Erituvchi  (ҳarakatchan  faz)  –  sifatida  n  –  butil  spirt:  sirka  kislota:  suv 
(4:1:5) ishlatiladi. Aralashma 1-2 min yahshilab aralashtiriladi, tindirgandan keyin 
қavatga ajraladi.  
Rang  beruvchi  modda  (ochiltiruvchi)  –  sifatida  ningidrinning  suvsiz 
acetondagi  0,2  %  li  eritmasi  ishlatiladi  (200  mg  ningidrin  100  ml  toza  acetonda 
eritiladi). Eritma қora idishda saқlanadi.  
Standart 
aminokislota 
eritmalari 
– 
sifatida 
0,01 
m 
toza 
aminokislotalarning suvdagi ёki 10 % li izopropil spirt dagi eritmasi ishlatiladi. 10 
ml 0,01 m aminokislota eritmasini tayёrlash uchun (23-jadvalga қarang) analitik 
tarozida  aminokislotadan  namuna  ўlchab,  suvga  ёki  10  %  li  izopropil  spirtda 

 
86 
eritiladi.  Tirozin  kislotaning  tўliқ  eritishi  uchun  eritmaga  0,1  n  HCl  dan  oz 
miқdorda қўshiladi. 
                                                                    23-Jadval 
Aminokislota nomi
 
 
Namuna 
miқdori, mg 
Aminokislota nomi 
Namuna 
miқdori, 
mg 
 
Alanin 
8,9 
Lizin 
18,1 
Arginin 
21,0 
Metionin 
14,9 
Asparagin 
13,3 
Prolin 
19,0 
Valin 
11,7 
Serin 
10,5 
Gistidin 
22,7 
Tirozin(0,005 
meslatma uchun) 
9,0 
Glicin 
7,5 
Trenonin 
11,9 
Glutamin 
14.4 
Triptofan 
20,4 
Izoleycin 
(leycin) 
13,1 
Fenilalalin 
15,1 
 
 
Cictin 
23,8 
 
Tekshirishda 
olinadigan 
eritmalar. 
Ajratishda 
қuyidagi 
aminokislotalarning aralashmalari olinadi: 
1)  gistidin, glicin, valin, izoleycin (ёki leycin); 
2)  arginin, glutamin, alanin, metionin; 
3)  lizin, serin, tirozin, fenilalanin; 
4)  cistin, asparagin, tirozin, prolin, triptofan. 
Ishni  bajarish  tartibi:  Hromatografik  kameraning  ўlchamiga  қarab, 
hromatografik қoғozdan lentasimon қoғoz kesib olinadi. Қoғozning pastidan 5 sm 
koldirib  kalam  bilan  boshlanish  chiziғi  ўtkaziladi.  Chiziқdan  ikkita  (ёki  uchta) 
nuқta  tanlanib,  biriga  standart  eritma,  boshқasiga  standart  eritma  bўlgan 
aralashma  tomiziladi.  Tomchi  mikropipetka  (ёki  mikroshpric)  bilan  0,01  ml 

 
87 
atrofida  oldin  0,0050  ml  tomizib,  қurigandan  keyin  қolgan  қismi  tomiziladi. 
Қoғozni  boshlanish  chiziғidan  1,5-2  sm  pasti  kameradagi  ҳarakatchan  faza 
erituvchiga  tushiriladi.  Қoғozni  2/3  қismigacha  erituvchi  kўtarilgandan  keyin, 
қoғoz ҳavoda қuritiladi va ningidrin eritmasi bilan ochiltiriladi. Keyin 15-20 min 
60
0
C  ҳaroratda  termostatda  қizdiriladi.  Hromatogramma  olinib  erituvchi 
kўtarilgan  tugallanish  chiziғi  va  doғlar  belgilab  olinadi.  Aminokislotalar 
yuқoridan pastga қarab қuyidagi tartibda joylashadi: cistin, lizin, arginin, gistidin, 
asparagin,  serin,  glutamin,  treonin,  alanin,  prolin,  tirozin,  valin,  metionin, 
triptofan, fenilalanin, leycin, izoleycin (ohirgi uchta aminokislota bir-biriga yaқin 
joylashadi). 
Doglar 
ochiltirgandan 
keyin 
binafsha 
rangga 
kiradi. 
Aminokislotalarning  sifat  tarkibi  taқsimlanish  koefficienti  Rf  ning  қiymatiga 
қarab aniқlanadi. Ҳar bir aminokislota uchun ўzgarmas sharoitda R
f 
ning қiymati 
doimiy bўladi. 
 
 
 
4.10. Ekstraksiya analiz usulining  nazariy asosi
. 
Ekstrakciya  –  moddalarni  eritmadan  ёki  қattiқ  modda  aralashmalaridan 
ajratib  olish  usullaridan  biridir.  Ekstrakciya  ajralaёtgan  modda  va 
aralashmalarning ҳar hil erituvchilarda turlicha erishiga asoslangandir. 
Ekstrakciya  -  murakkab  fizik  -  kimёviy  jaraёn  bўlib,  moddaning  bir-biri 
bilan  aralashmaydigan  ikki  suyuқlik  orasida  taқsimlanishi  va  massalar  ta`siri 
қonunlariga bўysinadi. Analizda suvli eritmalardan moddalar organik erituvchilar 
ёrdamida  ekstrakciya  қilib  olinadi.  Ekstrakciyada  қuyidagi  asosiy  tushunchalar 
ishlatiladi. 
Ekstrakciya  reagent  –  toza  organik  erituvchi  ёki  biror  reagent  sifatida 
aniқlanadigan  moddani  suv  fazasidan  (izvlekayushiy)  (siқib)  ajratib  chiқaruvchi 
modda. 
Ekstrakt  –  suv  fazasidan  ekstrakciya  қilingan,  ya`ni  ajratib  olingan 
modda.  

 
88 
Reekstrakciya – ekstrakciyaga teskari jaraёn. 
Reekstragent – ekstrakdan suv fazasiga ўtgan eritma.  
Reekstrakt – aloҳida olingan suv fazasidagi ekstrakt.  
Ekstragentni  fizikaviy  ёki  ekstrakciyalash  hossasini  yahshilash,  ba`zan 
suyultirish uchun inert organik erituvchilar ishlatiladi. Erigan A moddani ikki faza 
orasida taқsimlanishi, erigan modda koncentraciyasini bir fazada oshib, ikkinchi 
fazada  kamayishi  demakdir.  Ma`lum  vaқtdan  keyin  koncentraciyalar  nisbatida 
dinamik muvozanat қaror topadi: 
A
С
 

 A
0
  
 
 
 
(1) 
bunda,  
A
c
 – A – moddaning suv fazasidagi miқdori;  
A
0
 – A – moddaning organik erituvchi fazasidagi miқdori. 
Biror moddaning ikki fazada ўzaro aralashmaydigan ikkita suyuқliklarda 
ayni ҳaroratda koncentraciyalarining nisbati ўzgarmas kattalik bўlib taқsimlanish 
koefficienti deyiladi.  
 
 
n
c
n
A
A
Д
0

 
 
 
 (2) 
n - modda taқsimlanishi  
Taқsimlanish  koefficientining  қiymati  ҳaroratga,  erigan  modda  va 
erituvchining tabiatiga boғliқ.  
Moddaning  bir  fazadagi  aktivligini  ikkinchi  fazadagi  aktivligiga  nisbati 
taқsimlanish doimiyligi deyilidi. 
















с
MLn
MLn
c
MLn
MLn
c
c
MLn
MLn
Д
MLn
MLn
A
A
K




0
0
0
0




    (3) 
Taқsimlanish  koefficienti  bilan  taқsimlanish  doimiyligi  moddaning 
eruvchanligiga  boғliқ.  Agar  erigan  modda  dissociaciyalanmagan  molekula 
kўrinishida bўlsa, taқsimlanish koefficienti bilan doimiyligi moddaning ҳar ikkala 
fazadagi eruvchanligining nisbatiga teng; 
 
 
с
А
А
Э
Э
Д
0

                                     (4) 

 
89 
(E
A
)
0
 – moddaning organik  eruvchidagi eruvchanligi  
(E
A
)
c
 – moddaning suvdagi eruvchanligi  
Ekstrakciyaning  asosiy  kattaliklaridan  biri  ajralib  chiқish  darajasi  (omili 
(faktor ёki stepenь izvlecheniya)). 
 
 

A
n
A
n
R

                                     (5) 
n (A) – organik fazadagi moddaning miқdori. 
n(A)
ν
 – moddaning suv fazasidagi boshlanғich miқdori. 
n(A) = [A]
0
 

 Vо   
 
 
 
(6) 
n(A)
u
 = C
A
0
 

 Vc = [A]oVо + [A]cVc   (7) 
C
A
0
 – A moddaning boshlanғich koncentraciyasi. 
(5) formulaga (6) va (7) formuladagi қiymatlarni қўyib surat va mahrajini 
[A]
c
V
c
 a bўlib chiқsak. 
 
 
 
 
   
 
r
Д
Д
V
V
Д
Д
V
V
A
A
A
A
V
A
V
A
V
A
R
c
c
c
c
c
c
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0









   (8) 
0
V
V
r
c

 
(8)  tenglama  bir  va  bir  necha  marta  ekstraciyalash  jaraёni  uchun  ajralib 
chiқish darajasini ҳisoblash formulasidir. Bir marta ekstrakciyalagandan keyin, 
C
A
0
V
c
 = [A
1
]V
0
 + [A
1
]
c
V
c
  
 
 
(9) 
1 - ekstrakciyalash darajasi. 
(9) ni (1) tenglamaga қўyib [A
1
]
c
 ga nisbatan ҳisoblasak:  
 
 
C
C
C
C
А
V
A
V
A
D
V
С
1
0
1
0


         bu erda 
 
1
0
0
0
1





r
A
c
c
A
c
Д
C
V
ДV
V
C
A
                     
(10)kelib chiқadi.
 
Shu  formula  ёrdamida  ikkinchi  marta  ekstrakciyalagandan  keyin  ajralib 
chiқєan modda miқdori: 
 
 


2
0
1
2
1
1




r
A
c
c
Д
C
Дr
A
A
                       (11) 
m marta ekstrakciyalagandan keyin ajralib chikan modda miқdori: 

 
90 
 


m
r
A
c
m
Д
C
A
1
0


                             (12) 
bundan, 
 


1
lg
lg
0


r
c
m
A
Д
A
C
m
                             (13) 
(13)  tenglamada  berilgan  ajralib  chiқish  darajasiga  etishish  uchun  necha  marta 
ekstrakciyalash  kerakligini  ҳisoblab  olish  mumkin.  Masalan:  99%  modda  suv 
fazasidan ekstrakciyalanishi uchun 


1
lg
2


r
Д
m
        Д
r
 = 1;                
7
3
,
0
2


m
                        marta 
Д
r
 = 5;                    
6
,
2
78
,
0
2


m
     marta ekstrakciyalash kerak ekan. 
Ajralib  chiқish  darajasi  m  marta  ekstrakciyalash  uchun  (5)  va  (12) 
tenglama қuyidagicha ҳisoblab topiladi: 
 




m
r
c
A
m
r
c
A
c
A
c
m
c
A
m
Д
V
C
Д
V
C
V
C
V
A
V
C
R
1
1
1
1
1
0
0
0
0












  (14) 
m = 1, r = 1                     unda,       
1
1


Д
Д
R
 
Ikki  moddani  ajratishida  -  ajratish  koefficienti  amaliy  aҳamiyatga  ega,            
В
А
Д
Д


 
χ.  = 1 bўlsa ajratish mumkin emas 
χ  -  ning  қiymati  1  dan  қancha  kўp  farқ  қilsa,  ajratish  sharoiti  tўғri 
bajariladi. Ajratib olishni harakterlovchi kattaliklardan yana biri boyitish omili 
 
 
 
 
0
0
/
A
n
B
n
S
A
n
B
n
B
A

 
bundan, boyitish omili, 
   
   
A
B
B
A
R
R
B
n
A
n
A
n
B
n
S




0
0
/
                (15) 

 
91 
ekstrakciya  natijasida  ajratiladigan  moddalar  miқdorinning  nisbati  boshlanғich 
eritmadagi  moddalar  miқdorlarining  nisbatidan  necha  marta  kўpayganligini 
harakterlaydi.  
Boyitish  omilli  bilan  taқsimlanish  koefficienti  va  boshқa  қiymatlar 
orasiddagi boғlanish (15) formulani (14) formulaga қўyish bilan topiladi 












m
B
m
A
m
A
m
В
B
A
r
Д
r
Д
r
Д
r
Д
S
1
1
1
1
1
1
/









           (16) 
m = 1, r = 1       bulganda 




1
1
/



В
А
А
В
B
A
Д
Д
Д
Д
S
                       (17) 
Masalan: 
D
A
 = 10
4
 bўlsa, ajralish koefficienti 
χ  =  D
A
/D
B
  =  10
4
/0,1  =  10
5
  katta  қiymatga  ega  bўladi.  Boyitish  omili  (17) 
formulaga nisbatan ҳisoblanganda 




1
,
0
1
1
,
0
10
1
10
1
,
0
4
4
/




B
A
S
 
Huddi  shu  қiymatda  ajralish  koeficienti.  χ  =  10
5
  taқsimlanish  koefficienti  D
A
  = 
10
2
 va D
B
 = 10
-3
, bўlganda boyitish omili 




3
3
2
2
3
/
10
1
10
10
1
10
10







B
A
S
 
bu  қiymatga  teng  oldingiga  nisbatan  2  marta  kichik.  Unda  A  modda  organik 
erituvchiga 99% ўtadi, V modda esa faқat 0.1% ўtadi.  
Demak,  boyitish  faktori  atratish  koefficientiga  nisbatan  moddalarning 
ajralish eҳtimolligini tўғri harakterlaydi. 
 
4.11. Ekstraksiya analiz usulining ishlatilishi va afzalliklari 
Bu  usul  ёrdamida  asosiy  komponentlarni  қўshimchalardan  tozalash  va 
koncentrlash (boyitish) mumkin. Ҳar bir modda ёki ionni ekstrakciyalash uchun 
ўziga hos ekstragentlar ishlatiladi. Masalan: Fe
3+
, Al
3+
, Mn
2+
 ionlari hloroformda 
8-oksihinolin bilan pH ning turli қiymatlarida ekstrakciyalanadi. Fe+3(pH=2-10),