Analitik kimyo

IV Mavzu: AJRATISh VA KONSENTRLASh USULI. 
Tayanch iboralar: 
- Analizning hromatografik usuli 
- Hromatografik analiz usulining sinflari. 
-  Ajralish mehanizmiga kўra 
- Fazalarning agregat ҳolatiga kўra 
- Bajarish tehnikasiga kўra 

 
71 
- Қoғoz hromatografiyasi 
- Taқsimlanish koefficenti (R
f
) 
- Rf ga ta`sir қiluvchi omillar 
- Ionalmashinish hromatografiyasi ionitlar 
- Ionitlarning generaciya va regeneraciyasi 
- Ion almashinish doimiyligi 
- Ionlarning almashinish hususiyatiga ta`sir қiluvchi omillar 
- Ionitning ion almashinish siғimi 
- Hromatografik usulning ishlatilishi 
- Hromatografik usulning afzalliklari 
- Ekstrakciya 
- Taқsimlanish koefficienti 
- Taқsimlanish doimiyligi 
- Ajralib chiқish darajasi 
- Ekstrakciya usulining ishlatilishi 
- Ekstrakciya usulining afzalligi 
- Asosiy ekstragentlar 
Murakkab  aralashmalarni  analiz  қilishda  ҳar  bir  modda  (ion)  lar  uchun 
ўziga  hos  analitik  reakciyalar  kam.  Shuning  uchun  moddaning  sifat  va  miқdor 
tarkibini aniқlash maқsadida, aralashma oldin aloҳida komponentlarga ajratiladi. 
Ayrim  vaқtlarda  aniқlanaёtgan  modda  (komponent)  ning  miқdori  analiz 
қilinadigan  eritmada  aniқlanish  oraliғiga  nisbatan  ancha  kam  bўladi.  Bunday 
vaқtda analizni boshlashdan oldin koncentrlash (boyitish) amalga oshiriladi. 
Ajratish  va  koncentrlash  amalda  kўpincha  birgalikda  olib  boriladi. 
Kўpgina  ajratish  va  koncentrlash  usullari  moddalarning  ikki  faza  orasida 
taқsimlanishiga asoslangan.  
Ajratish  usuli  ikki  fazani  fizikaviy  tabiatiga,  taқsimlanish  bosқichiga 
қarab turkumlanishi mumkin.  
Agar bir bosқichda taқsimlanish bўlsa, statik: kўp bosқichda taқsimlanish 
bўlsa, dinamik ёki hromatografik usul deyiladi.  

 
72 
Fazalar  agregat  ҳolatiga  kўra:  gaz  (g),  suyuқ  (c)  ёki  қattiқ  (қ) 
taқsimlanishga  bўlish  mumkin.  Ikki  faza  orasida  taқsimlansa  fazalar  қisқa  қilib 
shunday belgilanadi: G-C, G-Қ, C-C, C-Қ.  
Ajralish  jaraёni  mehanizmiga  kўra:  kimёviy  (қayta  chўktirish),  fizik-
kimёviy  (ekstrakciya,  hromatografiya,  elektrokimёviy  va  boshқa  usullar)  va 
fizikaviy  (buғlanish,  suyuєlanish  oraliғi  (zonnaya  plavka),  kristallash  va 
boshқalar) kabilarga bўlinadi.  
 
4.1. Analizning xromatografiya usuli
. 
Analizning  hromatografik  usuli  asosida  1903  yilda  rus  olimi  M.C.Cvet 
taklif  қilgan  sorbciya  va  desorbciya  jaraёnlari  ёtadi.  Suyuқ  ёki  қattiқ  modda 
sirtida  boshқa  modda  molekulalari,  atomlari  ёki  ionlarining  yutilishi  sorbciya 
(adsorbciya)  deyiladi.  Ўz  sirtiga  yutuvchi  modda  sorbent  (adsorbent),  yutilgan 
modda  esa  sorbat  (adsorbtiv)  deyiladi.  Sorbciyaga  teskari  jaraёn  sorbent  sirtida 
yutilgan  modda  molekulalari  (atomlari  ёki  ionlarining)  boshlanғich  hossasini 
saқlagan ҳolda ajralib chiқish ҳodisasi desorbciya deyiladi. 
Demak,  analizning  hromatografiya  usuli  sorbent  orқali  ўtaёtganda 
aralashmadagi komponentlarning sorbentga turlicha sorbciya va desorbciyalanish 
tufayli ularni bir - biridan ajratish va aniқlash usulidir.  
 
4.2. Xromatografik analiz usulining sinflari
. 
Analizning hromatografik usuli қuyidagi belgilariga kўra sinflanadi. 
1. Analiz қilinadigan moddaning ajralish mehanizmiga kўra қuyidagilarga 
bўlinadi: 
a)  adsorbciyalanish  hromatografiyasi  -  analiz  қilinadigan  aralashmadagi 
komponentlarning turlicha sorbciyalanish hususiyatiga asoslangan; 
b)  taқsimlanish  hromatografiyasi  -  analiz  қilinadigan  moddaning  ўzaro 
aralashmaydigan  ikkita  erituvchi  orasida  taқsimlanishiga  asoslangan  (қoғoz 
hromatografiyasi); 

 
73 
v)  ion  almashinish  hromatografiyasi  -  analiz  қilinadigan  eritmadagi 
ionlarning  ionit  (sorbent)  dagi  ҳarakatchanlik  bilan  ionlar  almashinish  jaraёniga 
asoslangan;  
g) chўktirish hromatografiyasi  - hromatografik kolonkadan ўtkazilaetgan 
analiz  қilinadigan  modda  bўlgan  tashuvchi  (podvijnaya)  faza  chўktiruvchi  bilan 
chўkma ҳosil bўlish reakciyasiga asoslangan (EK). 
Kompleks  ҳosil  қilish  va  oksidlanish-қaytarilish  hromatografiyasi  ҳam 
shu  singari  kompleks  ҳosil  қilish  va  oksidlanish-қaytarilish  reakciyalariga 
asoslangan. 
2. Analiz қilinadigan moddani ўzida saқlagan tashuvchi faza va ҳarakatsiz 
(nepodvijnaya)  faza  agregat  ҳolatlariga  kўra  analizning  hromatografik  usuli 
қuyidagilarga bўlinadi.  
a) gaz adsorbciyalanish hromatografiyasi - analiz қilinadigan modda (gaz, 
bug) va tashuvchi faza gaz, ҳarakatsiz faza қattiқ sorbent (AI
2
O
3
, CaCO
3
) bўladi; 
b)  gaz  suyuқlik  hromatografiyasi  -  bunda  ҳarakatsiz  suyuқ  faza  қattiқ 
inert sorbent sirti ёki kolonka devoriga yupka қatlam қilib қoplangan bўladi;  
v) Suyuқlik adsorbciyalanish hromatografiyasi - analiz қilinadigan modda 
vasҳarakatchan faza suyuқlik, ҳarakatsiz faza қattiқ sorbentdan iborat;  
g) suyuқlik hromatografiyasi - ҳarakatchan faza ҳam, ҳarakatsiz faza ҳam 
suyuқlikdan iborat. 
3. Bajarish tehnikasiga kўra қuyidagilarga bўlinadi: 
a) kolonkali;  
b) yupқa қatlamli . 
4. Bajarish mehanizmiga kўra:  
a) butun ҳajmi bўylab (frontalьniy); 
b) siқib chiқarish (vitesnitelьniy); 
v) elyuentli.  
a)  Butun  ҳajmi  bўylab  analiz  қilishda  modda  aralashmasi  kolonkani 
yuқori  қismidan  uzluksiz  қўyiladi.  Bunda  kolonkadan  toza  erituvchi  tomadi, 
keyin  esa  kam  sorbciyalanadigan  komponent,  undan  keyin  birinchi  va  ikkinchi 

 
74 
komponent aralashmasi tomadi va ҳokazo. Bu usul ёrdamida faқat bir komponent 
toza ҳolda ajratib olinadi. 
 
 
 
I 
 
I 
II 
I 
II 
III 
 
 
 
 
 
 
 
 
b)  Sikib  chiқarish  usulida  analiz  қilinadigan  modda  aralashmasi 
kolonkaga қўyiladi. Ustidan esa yangi bir yahshi sorbciyalanadigan modda  
қўyiladi, natijada bu modda analiz қilinadigan komponentlarni birin-ketin 
kolonkadan siқib chiқaradi. 
v)  Elyuent  usulda  analiz  қilinadigan  eritma  kolonkaga  қўyiladi. 
Kolonkada bir-birini koplagan hromatogramma ҳosil bўladi. Pastdagi қavatda eng 
toza komponent bўladi.  
Bu  қavatlarni  bir-biridan  ajratish  uchun  kolonka  toza  erituvchi  bilan 
yuviladi.  Natijada  kolonkadan  birin-ketin  moddalar  toza  ҳolda  siқib  chiқariladi. 
Sorbciyalanish hususiyatiga kўra moddalar birin-ketin ajralib chiқadi.  
Hromatografiya analiz usulining ayrimlari bilan tanishib chiқamiz.  
 
4.3. Adsorbsiyalanish xromatografiyasi
. 

 
75 
Adsorbciyalanish  hromatografik  analiz  usuli  aralashmalarning  adsorbent 
yuzasida  adsorbciyalanish  (yutilish)  va  desorbciyalanish  (yuvilish)  jaraёniga 
asoslangan.  Bu  usulda  kolonkadagi  ҳarakatsiz  adsorbent  bilan  ҳarakatlanuvchi, 
ajralaёtgan  aralashma  eritmasi  ўrtasida  adsorbciya  va  desorbciya  jaraёnlarining 
cheksiz  қaytarilishi  va  қayta  –  қayta  muvozanat  ўrnatilishi  natijasida, 
aralashmadagi moddalar bir-biridan ajraladi.  
Moddalarning adsorbentda boғlanishi va erituvchi bilan desorbciyalanishi 
bir hil bўlganligi sababli, moddalar adsorbent ustuni - hromatografik kolonkaning 
yuқori қismidan pastga қarab surilib, ҳar bir modda bir-biridan uzoқlasha borib, 
қavatlarga  ajralib  ҳalқalar  ҳosil  қila  boshlaydi  va  shu  tarzda  moddalar  erituvchi 
bilan  birga  siljib  yuvilib  tushadi.  Kolonkani  yuvish  uchun  ishlatilaёtgan 
erituvchida  kamroқ  eriydigan  moddalar  keyinroқ  tushishi  ёki  boshқa  erituvchi 
bilan  surib  tushirilishi  mumkin.  Bu  yuvilib  tўshaёtgan  moddalar  eritmasi  – 
elyuatni  frakciyalarga  bўlib  yiғiladi  va  ҳar  bir  frakciya  aloҳida-aloҳida 
tekshiriladi.  
 
 
4.4. Qog’oz xromatografiyasi
. 
Қoғoz  hromatografiyasi  taқsimlanish  hromatografiyasining  bir  kўrinishi 
bўlib, қoғozda doim adsorbciyalangan ҳolda bўlgan suv ҳarakatlanmaydigan faza 
(erituvchi), қoғozning ўzi adsorbent bўlib ҳarakatchan faza esa oldindan suv bilan 
tўyintirilgan organik erituvchi ёki erituvchilarning aralashmalaridir.  
Tekshiriladigan aralashma eritmasidan va shu aralashmada mavjud bўlishi 
tahmin  қilingan  ma`lum  moddadan  ёki  ma`lum  moddalar  eritmasidan 
hromatografik  қoғozga  mikrokapilyar  (ёki  mikroshpric)  ёrdamida  bir  necha 
tomchi  (ma`lum  ҳajmda)  tomizib  қuritiladi.  Keyin  erituvchi  bilan  tўldirilgan 
mahsus  germetik  kameraga  tushirib  қўyiladi.  Қoғoz  hromatografiyasi 
erituvchining yўnalishiga қarab hromatografiyaga bўlinadi: 
(a) yuқoriga sўriluvchi (1-rezinali tikin, 2-shisha taёқcha, 3-қistirғich, 4-
қoғoz bўlagi, 5-tugallanish chiziғi, 6-boshlanish chiziғi, 7-erituvchi); 

 
76 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
(b)  pastga  sўriluvchi  (1-shisha  cilindr,  2-tikin,  3-ҳarakatchan  erituvchili 
shisha  idish,  4-қoғoz,  5-shisha  taёқcha,  6-ҳarakatsiz  fazali  erituvchi);(v) 
gorizontal aylana bўylab sўriluvchi (1-aylana hromatografik қoғoz, 2-konus (filьtr 
қoғozdan), 3-қistirgich, 4-ҳarakatchan fazali idish). 
Ҳosil қilingan ҳalқadagi hromatogrammalarning yuzasi қuyidagi formula 
bilan ҳisoblanadi. 




2
2
2
1
360
/
ч
ч
S




 
Ҳarakatchan faza (suv bilan tўyintirilgan organik erituvchi) қoғozga 
shimilib, ma`lum balandlikkacha kўtarilgach, hromatogramma kameradan olinadi 
va erituvchi etib borgan  tugallanish 
chiziғi belgilab olinadi. Shundan sўng 
hromatogramma қuritilib, mahsus  
tanlab olingan rang beruvchi moddalar 
 bilan қayta ishlanadi, ya`ni ochiltiriladi.  
Қoғoz hromatografiyasida moddalarni 
ajralishini harakterlaydigan kattalik taқsimlanish 
koefficienti - R
f  
ҳisoblanadi: 
f
f
X
X
R

 

 
77 
 
X – ҳarakat (start) ning boshlanish chiziғidan aniқlanaёtgan modda ҳosil 
қilgan doғning markazigacha bўlgan masofa, mm. 
X
f
  –  ҳarakatning  boshlanish  chiziғidan  ҳarakatning  tugallanish 
chiziғidacha bўlgan masofa, mm. 
R
f
 – қiymati қoғozning turiga, ҳaroratga, analiz olib bori¬ladigan sharoitga, 
analiz  қilinadigan  modda  va  erituvchining  tabiatiga  boғliқ.  Bir  hil  moddalar 
uchun  doimiy  sharoitda  Rf  ning  қiymati  ўzgarmas  kattalikdir.  Analiz  jaraёnida 
aniқlangan  Rf  ning  қiymati  қaysi  moddaga  tўғri  kelishi  toza  moddalar  uchun 
tuzilgan jadvalga solishtirib kўriladi.  
Adsorbent  samaradorligini  harakterlaydigan  kattalik  nazariy  likopchalar 
soni қuyidagi formula bilan ҳisoblanadi:                                
2
16







Y
X
N
 
Y - doғning eni, mm. 
Қoғozda moddaning ajralish unumdorligining ўlchovi, nazariy ekvivalent 
likopchalar balandligi (NELB) ҳisoblanadi: 
N
X
Н
NELB
f


 
 
4.5. Ionalmashinish xromatografiyasi
. 
Ionalmashinish hromatografiyasi - eritmadagi erigan elektrolit ionlarining 
ionit  (polielektrolit)  tarkibidagi  ҳarakatchan  ionlar  bilan  almashinish  jaraёniga 
asoslangan analiz usulidir.  
Ionit  deb,  tarkibida  ҳarakatchan  ionlar  bўlgan  anorganik  va  organik 
moddalarga, ya`ni ўziga hos polielektrolitlarga aytiladi.  
Ionitlar almashinadigan ionning turiga kўra ikkiga bўlinadi: kationitlar va 
anionitlar. 
Tarkibidagi 
kationitlarini 
eritmadagi 
kationlarga 
almashtiradigan, 
molekulasida  kislota  -SO
3
H,  -PO
3
H,  -COOH  ,  -H  va  boshқa  guruҳlar  saқlagan 

 
78 
ionit  (polielektrolit)  lar  kationitlar  deyiladi.  Kationitlarda  boradigan  ion 
almashinish reakciyalari қuyidagi tenglama orқali kўrsatilgan:  
R - SO
3
H + Na
+
 
3
Na + H
+
 
                                kationit generaciyasi 
Tarkibidagi 
anionlarini 
eritmadagi 
anionlarga 
almashtiradigan, 
molekulasida  asos  -N
+
H
3
OH
-
;  N
+
H
2
OH
-
;  N
+
HOH
-
  va  boshқa  guruҳlar  saқlagan 
ionit (polielektrolit) lar anionitlar deyiladi: 
R - NH
3
OH + CI- 
– NH
3
CI + OH
-
 
                                 anionit generaciyasi 
Ionitlar  ishlatilishidan  oldin  ular  ma`lum  ўlchamda  maydalanib, 
distillangan suv bilan bўktirib қўyiladi, sўngra aralashmalardan yuvib tozalanadi. 
Ionitlar  aralashmalardan  tozalangach,  kislota  ёki  ishқor  bilan  ishlanib  kislotali 
ionit - H
+
 (kationit) ёki ishқoriy ionit - OH
-
 (anionit) kўrinishiga ўtkaziladi. Ohirgi 
jaraёn ionitning regeneratciya (қaytadan ishlashga tayёrlash) қilish deyiladi. 
R - 
- H + NaCI 
kationit regeneraciyasi 
R - 
- OH + NaCI 
anionit regeneraciyasi 
Sharoitga  қarab,  eritmadagi  ҳam  kationlarni,  ҳam  anionlarni  almashtira 
oladigan  ionitlar,  amfolitlar  deyiladi.  Ion  almashinish  reakciyasi  қaytar  jaraёn 
bўlgani uchun va bunday hollarda muvozanat holati қaror topishini bilgan ҳolda, 
moddalar  massasining  ta`siri  қonuniga  asoslanib,  ion  almashinish  reakciyalarini 
muvozanat konstantasini ёzamiz.  
Ion  almashinish  jaraёni  umumiy  ҳolda  қuyidagi  tenglama  kўrinishida 
ifodalanadi. 
A [RAn] + B
+
 
+
 
          

 

 



B
RAn
А
A
RAn
В
К
В
А,
       yoki              




 
 



B
A
К
RAn
А
RAn
В
В
А,
          
 belgilasak,   

 
79 
                     
 
 



A
B
K
A
B
B
A,
 
K
A,B
  –  ion  almashinish  doimiyligi,  ionlarni  bir-biriga  nisbatan 
sorbciyalanish hususiyatini harakterlaydi. 
Bunda uch ҳolat bўlishi mumkin: 
a)  K
A,B
<1  eritmadagi  ionlar  ionitdagi  ionlarga  nisbatan  almashinish 
hususiyati katta, bunda ion almashinish jaraёni tez boradi; 
b)  K
A,B
>1  eritmadagi  ionlar  ionitdagi  ionlarga  nisbatan  almashinish 
hususiyati kam, bunda ion almashinish jaraёni deyarli bormaydi; 
v) K
A,B
 =1 eritmadagi ionlar ionitdagi ionlar bilan almashinish hususiyati 
bir hil bўladi. 
 
4.6. Ionlarning almashinish xususiyatiga tasir qiluvchi omillar
. 
Ionlarni  tanlab  yutilishi  ionlarning  va  ionitlarning  hossasiga  boғliқ.  Bu 
boғliқlik қuyidagilardan iborat:  
1.  Gidratlangan  ionlar  bilan  ionitdagi  ionogen  guruҳlar  orasidagi 
elektrostatik ta`sir. 
2.  Eritmada  va  ionit  fazasida  ionlarning  gidratlanish  (solьvatlanish) 
energiyasi. 
3.  Gidratlangan ionlarni eritmadagi va ionit fazasidagi strukturasi.  
4.  Almashingan  ionlar  bilan  ionitdagi  ionogen  guruҳlar  orasida 
koordinacion boғning ҳosil bўlishi.  
5.  Ionitlarning bўkishi va ўlchamiga boғliқ.  
 
4.7. Ionitning ion almashinish sig’imi
. 
Ionitlarning kimёviy hossasi қuyidagi kattaliklar bilan harakterlanadi:  
1)  ion almashinish siғimi;  
2)  nisbiy ion almashinish tezligi; 
3)  kimёviy reagentlarga nisbatan barқarorligi.  

 
80 
Ionitning ion almashinish siғimi deb, bir gramm ionit almashtira oladigan 
ionning  milligramm  -  ekvivalent  miқdorga  aytiladi.  Ionitlarning  қuyidagi  ion 
almashinish siғimlarini ҳisoblash mumkin. Tўliқ ion almashinish siғimi. Statik  - 
muvozanatdagi ionalmashinish siғimi; Dinamik - ҳarakat vaқtidagi ion almashish 
siғimi қuyidagi soddalashtirilgan formula bilan ҳisoblanadi: 


W
g
N
K
V
Е





100
100
4
                mg-ekv/g 
bunda,  
V - titrlash uchun sarf bўlgan 0,1 n NaOH(HCI) eritmasining ҳajmi, ml;  
g - ionatning miқdori. g; 
N  –  NaOH  (HCl)  eritmasining  nazariy  olingan  normal  koncentra¬ciyasi. 
g-ekv/l; 
W - ionitning namligi. %; 
K – 0.1 n NaOH (HCl) eritmasi uchun tuzatgich koefficienti. 
 
 
4.8. Xromatografik analiz usulining ishlatilishi va afzalliklari
. 
Hromatografik  analiz  usuli  oddiyligi.  samaradorligi  va  ҳar  tomonlama 
(universal) ligi sababli. organik va anorganik kimё, biologiya, tibbiёt, fizika, neftь 
va  neftni  қayta  ishlash  va  boshқa  soҳalarda  turli  hil  masalarni  ҳal  қilishda 
ishlatiladi. 
Masalan:  
1.  Murakkab 
organik 
va 
anorganik 
aralashmalarni 
aloҳida 
komponentlarga ajratishda.  
2.  Ўsimlik  va  ҳayvon  organizimida  juda  kam  miқdorda  uchraydigan 
turli  moddalar:  vitaminlar,  pigmentlar,  glikozidlar,  alkaloidlarni  ajratish;  er 
pўstlogida kam tarқalgan moddalarni, izotoplarni boyitishda; 
3.  Moddalarni қўshimchalardan tozalashda; 
4.  Juda suyultirilgan eritmalarni koncentrlashda; 

 
81 
5.  Moddalarning  sorbciyalanish  hususiyati  bilan  tuzilishi  orasidagi 
boғlanishga asoslanib molekulyar tuzilishini aniқlashda; 
6.  Moddalarni sifat va miқdor tarkibini identifikaciyalashda; 
a)  Spirt,  konьyak  -  vino  tarkibidagi  alьdegidlar,  karbon  kislotalar, 
okcikislotalarni aniқlashda;  
b)  Oziқ-ovқat  maҳsulotlari  tarkibidagi  aminokislotlar  va  ularning 
ҳosilalarini aniқlashda; 
v) Ёғ tarkibidagi tўyingan, tўyinmagan karbon kislotalarni aniқlashda va 
ҳokazo. 
Hromotografiya analiz usuli қuyidagi afzalliklarga ega:  
1.  Eng kam miқdordagi modda miқdorini aniқlash (mkg, mkl (10
-6
g, 10
-
6
 ml bўlishi) ya`ni sezgirligi katta.  
2.  Universal  ya`ni  turli  hil  funkcional  guruҳlari  bўlgan  modda 
aralashmalarini analiz қilish mumkin. 
3.  Fizik-kimёviy  hossalari  bir-biriga  juda  yaқin,  ўhshash  modda 
(izomer) lar aralashmasini analiz қilish mumkin.  
4.  Modda 
aralashmalarini 
komponentlarga 
ajratish, 
ularni 
koncentraciyasini  oshirish,  selektiv  (tanlab  ajratish),  toza  moddalar  olish 
(preparativ) imkonini beradi. 
 
4.9. Tajriba mashg’ulotlari 
1 - ish. Ionalmashish hromatografiyasida ionitlarni tayёrlash. 
Ionalmashinish hromatografiyasida balandligi 300 mm, diametri 12 mm 
bўlgan hromatografik kolonka sifatida byuretka, ajratish kolonka (shisha nay) lari 
ishlatiladi.  Ionlarni  ajratishda  ўlchami  0,25  –  0,20  mm  bўlgan  10  –  25  g  ionit 
olinadi. Ionitlar ishlatilishidan oldin distillangan suv bilan bўktirib hromatografik 
kolonkaning  1/3  қismiga  қўyiladi.  Keyin  қўshimchalardan  (temir(III),  organik 
moddalar)  yuvib  tozalanadi.  Kolonkadagi  ionitni  temir  (III)  ionlaridan  tozalash 
uchun,  2  n  HCl  eritmasi  bilan, organik  moddalardan  tozalash  uchun  esa  10  %  li 

 
82 
NaOH  eritmasi  bilan  yuviladi.  Sўngra  kolonkadagi  ionit  distillangan  suv  bilan 
yuviladi. 
Tozalangan  ionit  (kationit)ni  H
+ 
-  shaklga  ўtkazish  uchun  (regeneraciya) 
kolonkadan  2  n  HCl  eritmasidan  50  –  75  ml  ўtkaziladi  (tomish  tezligi  1  sek  2 
tomchi).  Kationitdagi  ortiқcha  vodorod  ionlari  (H
+
,  HCl)  distillangan  suv  bilan 
yuviladi.  Kationitni  toza  yuvilganligiga  ishonch  ҳosil  қilish  uchun AgNO
3
  bilan 
HCl dagi ioniga hos hususiy reakciya қilib kўriladi.  
Ionit (anionit)ni OH
-
 - shaklga ўtkazish uchun (regeneraciya) kolonkadan 
1  n  NaOH  eritmasidan  50-75  ml  ўtkazib,  keyin  distillangan  suv  bilan  yuviladi. 
Anionitni  almashishmay  қolgan  ionlaridan  tozalanganligini  tekshirish  uchun, 
kolonkadan  ўtgan  eritmadan  1-2  ml  olib  1-2  tomchi  fenolftalein  ta`sir  ettirilib 
tekshiriladi. 
Tayёrlangan  ionitlarni  H
+
  va  OH
-
  shakllaridan  foydalanib  aralashmadagi 
tuz miқdorini aniқlash mumkin. 
 
2 - ish. CuSO4 tarkibidagi mis (II) miқdorini ionalmashish 
hromatografiya usuli bilan aniқlash. 
Ishning moҳiyati H
+
  shakldagi  kationitdan    CuSO
4
  eritmasi  ўtkazilganda 
қuyidagi ion almashinish jaraёni boradi: 
 
 
 














2
4
2
2
4
2
2
SO
H
Cu
A
R
SO
Cu
H
A
R
n
n
  
sxemadan  kўrinayaptiki  eritmada  H+  ionlari  yiғilib  Cu
2+
  kationlari  kationitga 
adsorbciyalanadi. Ҳosil bўlgan H
2
SO
4
 standart NaOH eritmasi bilan titrlanadi. 
H
2
SO
4
 + 2 NaOH = Na
2
SO
4
 + 2H
2
O 
2H
+
 + 2OH
-
 = 2H
2
O 
Titrlashga  sarf  bўlgan  NaOH  ning  molyar  ekvivalent  miқdori  ajralgan 
H
2
SO
4
  molyar  ekvivalent  miқdoriga,  bu  esa  Cu
2+
  ionlarining  molyar  ekvivalent 
miқdoriga teng. 
Kationitni  tayёrlash.  Kationit  KU  –  1  ёki  KU  –  2,  diametri  0,20  –  0,25 
mm  li  elekdan  ўtkazilib,  ishni  boshlashdan  oldin  8  –  12  soat  bўkish  uchun 
distillangan suvga ivitiladi.