Analitik, fizikaviy va kolloid kimyo

Murakkab reaktsiyalar.
Amaliyotda, yuqorida keltirilgan va bir bosqichda boradigan reaktsiyalarkam uchraydi. Ko’pincha reaktsiyalar oldinma-ketin yoki yonma-yon boradi. Bunday reaktsiyalarga murakkab reaktsiyalar deyiladi.
Murakkab reaktsiyalardagi oddiy reaktsiyalar yonma-yon borayotgan bo’lsa, bu murakkab reaktsiyalarning umumiy tezligi oddiy reaktsiyalar tezliklarining algebraik yig’indisiga, agar ketma-ket borayotgan bo’lsa, eng sekin borayotgan reaktsiya tezligiga teng. Ba'zi murakkab reaktsiyalarni ko’ramiz.
Qaytar reaktsiyalar. Bu xil reaktsiyalarni umumiy tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:

Bunday reaktsiyalarning umumiy tezligi

bu yerda k₁ – to’g’ri reaktsiyaning tezlik konstantasi, k₂ - teskari reaktsiyaning tezlik konstantasi.

Reaktsiya uchun dastlab B hajmda A moddadan a mol va B moddadan b mol' olingan deb faraz qilaylik: t vaqt o’tgandan keyin A moddaning x moli reaktsiyaga kirishsin. Bu vaqtda A moddadan (a-x) mol qoladi va B moddaning miqdori (b+x) molga teng bo’adi. Demak A moddaning reaktsiyaga kirishgan tezligi (B hajmda)

yoki

Agar k₁a - k₂bk₁  k₂  y  Ka - bK1 deb belgilasak
( bu yerda Kk₁k₂) bo’ladi. Integrallansa
dxdt(k₁k₂)(y-x) K₁K₂1t ln yy-x
Reaktsiya muvozanat holatga kelganida

Bu yerda K-muvozanat kostantasi; x_ - reaktsiyaga kirishgan moddaning muvozanat holatdagi miqdori; (a-x_) va (b+x_)moddalarning muvozanat vaqtidagi kontsentratsiyalari. Yuqoridagi ikki tenglamadan foydalanib k₁ va k₂ larni qiymatini topish mumkin.
Bimolekulyar qaytar reaktsiyalar. Bimolekulyar qaytar reaktsiyalarga murakkab efirlarning ishqorlanishi, vodorod yodidning ajralishi misol. Umumiy tarzda quyidagicha
AV SD ...
K₂
Bundayr eaktsiyalarning tezligi:

bo’ladi.
Bu yerda a, v, s, d,-reaktsiya uchun olingan va reaktsiya natijasida hosil bo’lgan moddalarning dastlabki miqdorlaridir.
Moddalar dastlab ekvivalent (a=b) miqdorlarda olingan va reaktsiyaning boshlanishida reaktsiya maќsuloti bo’lmagan, ya'ni s=0,d=0 bo’lgan deb faraz qilaylik. Bu hol tajribada ko’proq uchraydi. Bunda yuqoridagi tenglamani quyidagicha yozish mumkin

Bu tenglamani soddalashtirsak

yoki

Bu tenglamaning ildizlari m₁,m₂a(K ) K-1

Demak

Bu tenglamani integrallansa
Muvozanat holatda
Bu tenglamalardan k₁ va k₂ ni qiymatlarini topish mumkin.