|
Mosh Vigna radiata oʻsimligining urugʻidir. Vatani — Hindiston yarimoroli. Moshguruch, moshxoʻrda kabi taomlarning asosiy masalligʻidir
Sebarga (Trifolium) — dukkakdoshlarga mansub bir, ikki va koʻp yillik oʻtsimon oʻsimliklar turkumi, yemxashak ekini. 200 ga yakin turi Shim. yarim sharning moʻʼtadil, shuningdek, subtropik mintaqalarida, qisman Janubiy Amerika va Afrikada uchraydi. Kizil (T. pratense L.), pushti S. (T. hybridum), oq S. (T. repens), misr S.si (T. alexandrinun L.), eron S.si (T. resupinatum L.) turlari dehqonchilikda keng tarqalgan. Oʻzbekistonda, asosan, qizil S, misr S. si (bersim) va ekiladi. Kizil yoki oʻtloq S.si ikki yillik oʻtsimon oʻsimlik. Ildizi oʻq ildiz, 30 — 40 sm chuqurlikda joylashadi, ayrimlari 1 m gacha boradi; ildizida 1–3 mm li tuganaklar hosil boʻladi. Poyasi tik usadi, shoxlanadi. Bargi 3 boʻlakli, chetlari tekis, bandining uz. 12—20 sm. Guli mayda, kizil, oq, binafsha. Gultoʻplami dumaloq, baʼzida shingilsimon. Bir toʻplamda 100—135 gul mavjud. Mevasi 3—6 urugʻli dukkak, rangi sariq, qoʻngʻir. Urugʻi sariq, binafsha; mayda, 1000 ta urugʻi vazni 1,2—2 g . Urugʻi 1— 2° haroratda unib chiqadi. 15—29° da yaxshi oʻsib rivojlanadi. Moʻʼtadil nam iqlimga moslashgan. Ekilganidan keyin 6—7 kunda unib chikddi. Maysasi 65—80 kunda gullaydi, 110—120 kundan keyin urugʻi pishadi. Kizil Sdan yuqori toʻyimli koʻkat, pichan, silos, vitaminli oʻt uni tayyorlanadi. 100 kg koʻkatida 20 ozuqa birligi, 2,7 kg oqsil, 380 g kalsiy, 70 g fosfor, 400 mg karotin; 100 kg pichanida esa 52,2 ozuqa birligi, 7,9 kg oqsil, 1200 g kalsiy, 340 g fosfor, 2500 mg karotin mavjud. S. tuproqni azot bilan boyitadi. 1 ga da 100–200 kg hisobida sof azot toʻplaydi. Bir dalada S. 2—3 yil davomida oʻstiriladi. Har oʻrimda 1—3 marta sugʻoriladi. Toʻyimli pichan, koʻkat olish uchun gullagan davri boshlanishi bilan oʻrib olinadi. Oʻzbekistonda qizil S.ning Oʻzbekiston sholichilik i.t. intida UzRos (1954) va Oʻzbekiston 3 (1981) navlari chiqarilgan va barcha viloyatlar uchun r-nlashtirilgan.
Kasalliklari: antraknoz, rak, fuzarioz, askoxitoz, zang .
Zararkunandalari: uzuntumshuq, shilimshiq
TORONDOSHLAR OILASI.
O'simliklar dunyosi odamlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda osimliklaming 300 000 dan ortiq turi ona sayyoramiz hisoblangan Yerga go'zallik baxsh etib o'smoqda. Ma'Iumki, o'simliklar eng awalo to'yimli oziq-ovqat mahsuloti, uy-joy qurilish material (ashyo )lari, dori-darmon manbayidir. Masalan, inson salomatligi uchun zarur bo'lgan dori- darmonlaming 70%i asosan osimliklardan olinadi.O'simliklaming eng muhim xususiyati - atmosfera havosiga sof kislorodni ajratib beradi. Rus olimi E.P.Kostichev ta'biri bilan aytganda, .Yashil dostlarimiz bo'lmaganda, yer yuzida umuman hayot bo'lmagan bo'lur edi". Haqiqatan ham odam ovqatsiz bir necha oygacha, suvsiz bir haftacha yashashi mumkin, ammo kislorodsiz 5 minut ham yashay olmaydi
Torondoshlar oilasiga mansub o'simliklar o't, buta, yarim buta, liana va ba'zi daraxtlardan iborat. Barglariningasosida oxreyasi bor. Gullari aktinomorf, gulqurg'onbarglari 3-6 ta, changchilari 5 tadan 9 tagacha, urug'chisi 2-3 ba'zan 4 mevabargli. Mevasi yongokcha. Bu oilaga 35 ga yaqin turkum, 1000 tur kiradi. O'zbekistonda 7 ta turkumga mansub 120 ta turi o'sadi. Bu oilaga Otqo'loklar (Rumex), Ravoch (Rheum), Juzgun (Colligonum), Toron (Polygonum) kabi turkumlar kiradi. Qo'shtili (polygonus aviculara)poyasi ingichka yerbag'irlabo'suvchi o't bo'lib, guli och pushti oqimtir, changchisi 6 ta, mevasi yong' oqcha. Mahalliy aholi buyrakdagi toshni parchalash, o’t xaydash, o’t pufagidagi toshlarni tushirish maqsadida bu o'simliklardan foydalanadi. Suvqalampir (p.hudropiper) bir yillik, poyasi tuksiz, suvi sekin oqadigan ariqlarda, zax yerlarida o'sadi.
Toron (P.coriarum) - ko'p yillik, ildizpoyasi yug'on o't o'simlik bo'lib, ko'pincha tog'li regionlarda mayda toshli tuproqlarda o'sadi. Toron ildizida 20 foizgacha oshlovchi modda bo'lib, undan terilarni oshlashda foydalaniladi. Toron O'zbyokiston FA «Botanika» ilmiy-ishlab chiqarish markazida (S.X.Chevrenidi boshchiligida) oshlovchi modda saklovchi o'simlik sifatida cho'qur o'rganilgan. Mahalliy aholi bu o'simlikdan siydik yo'li kasalliklarini davolash maqsadida foydalanadi. Bu oila vakillari tarkibida alkaloidlar, glikozidlar va boshqa moddalar bor. Iste'mol qilinadigan grechixa (Fagapurumesculentum)ham shu oilagakiradi.
Bu oila vakillari asosan o't, qisman buta va yari butalardir, tropic mintaqalarda daraxt hayotiy shakliga ega bo'Igan vakillari ham uchraydi. Barglari oddiy, butun, novdada navbatlashib o'mashgan, bandining asosida yonbargchalarining tutashuvidan hosil bo'lgan pardasimon nay ( rastrub ) mavjud va u oilaning eng muhim belgilaridan hisoblanadi.
Gullari boshoq, shingiI, supurgisrmon ( rovak) to'pgullar hosil qiladi, ikki jinsli, anemofil (otquloq) yoki entomofil ( grechixa, suv qalampir, rovoch). Gulqo'rg'oni oddiy, kosachasimon ( otquloqlarda ) yoki toj simon ( grechixa ), to' g' ri, 3-6 bargchali, ikki doirada o'mashgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
