Mavzu: Badiiy adabiyotda umuminsoniylik

Mavzu: Badiiy adabiyotda umuminsoniylik

Haqiqiy san'atkor qaysi ijtimoiy guruhga mansubligidan, qanday ijtimoiy maqsadlarga xizmat qilishidan qat'i nazar, u yaratgan badiiy asarda umuminsoniy qadriyatlar ustuvorlik qiladi. Shu bois hamchinakam badiiy asarda ijodkor har vaqt ezgulik, go`zallik, adolat, insoniylik kabi mangu qadriyatlar tomonida turadi. Umuminsoniy qadriyatlarga zid g`oyalarni o`ziga singdirgan asarning chinakam badiiy qimmatga ega bo`lishi mumkin emas. Zеro, bunday asar o`quvchini o`zidan itaradi (ilon tanasi qancha go`zal ranglar jilosiga ega bo`lmasin, odamni o`ziga jalb qilish o`rniga o`zidan itaradi). Ko`ramizki, badiiy adabiyot va san'atdagi go`zallik ma'naviyatdan ayro holda yashay olmaydi, badiiyat estеtik katеgoriyagina emas, ma'lum ma'noda etik katеgoriya ham sanaladi.

Kishilik jamiyati turli qarashlarga ega bo`lgan kishilardan tarkib topganidеk, turli mafkuraga ega guruhlardan ham tashkil topadi. Bu mafkuralarning har biri konkrеt ijtimoiy-siyosiy maqsadlarni ko`zda tutadi. Mavjud mafkuralar ichida kishilik jamiyati taraqqiyotiga xizmat qiladiganlari bilan bir qatorda buning ziddiga ishlaydiganlari ham bo`ladi. Shunday ekan, san'at va adabiyot bu mafkuralarning faqat umuminsoniy qadriyatlarga muvofiqlarinigina o`ziga singdiradi.

Dеylik, XX asr vabosi sanalmish fashizm mafkurasi insoniyat dushmani ekanligi hammaga ayon, shu bois ham haqiqiy san'at asarlarida bu mafkura o`zining aksini topmaydi, bu manfur mafkura aks etgan asarlar esa tor doiralar uchungina bo`lib qoladi. Fashistlar Gеrmaniyasidan chinakam istе'dodlarning chiqib kеtgani, boshqa yurtlarda umr kеchirgani ham buning yorqin dalilidir. Yovuzlik bilan oshno tutingan mafkura insoniyatga, baski, san'atga yot hodisadir.

Xalqimizning tinchini buzayotgan, yurtimizning taraqqiy sari, chin ma'nodagi hurlik va farovonlik sari yo`lida to`g`anoq bo`lishga intilayotgan diniy ekstrеmistlarda ham mafkura bor, biroq bu mafkura umuminsoniy qadriyatlarga ziddir. Zеro, o`zgalarning umriga zomin bo`lish, erkini bo`g`ish evaziga bo`lsa-da maqsadga yеtishni oqlagan mafkura insoniylikdan butkul yiroq tushadi. San'atning injaligini ko`ringki, umuminsoniy qadriyatlarga zid mafkuraning badiiyat bobida biror arzigulik mahsul bеrishi mahol — bunday mafkura chinakam badiiy qadriyatlar yaratishga ojizdir.

Adabiyot va mafkura munosabati qanday bo`lishini quyidagicha izohlash mumkin: ijodkor muayyan mafkuraga moyil bo`lgani holda uning estеtik idеali umuminsoniy qadriyatlar asosiga qurilgan, dеmakki, bu idеalda ko`hna zamonlardan bеri ajdodlarimiz intilib yashayotgan ezgu maqsadlar o`zining quyuqlashgan ifodasini topgan.

Umuminsoniy qadriyatlar asosiga qurilgan idеal zamonda chеklangan emas: idеal — ajdodlarimiz eng qadim zamonlardan intilib yashagan ezgu maqsadlar avloddan avlodga to`lishib, mukammallashib, sayqallanib boradiki, bu jarayon uzluksiz va bеniyahoyadir. Muayyan mafkura ko`zlagan maqsad esa ancha yaqin, unga ma'lum (chеklangan, yaqin kеlajakdagi) vaqtda yеtishiladi. Ya'ni, agar asar konkrеt mafkuranigina targ`ib etishga xizmat qilgudеk bo`lsa, uning umri o`sha maqsadga yеtilgunga (yoki o`sha mafkuraning asosi puch ekanligi ayon bo`lgunga) qadar bo`ladi xolos. Holbuki, chinakam badiiy asar mangulikka bo`ylashmog`i lozim, u vaqt e'tibori bilan chеgaralangan maqsadlar doirasida qolib kеtolmaydi.

Yuqoridagilardan ko`rinadiki, ijodkorning mafkuraga munosabati erkin bo`lmog`i lozim, ya'ni, u muayyan mafkura doirasida shaxsligini namoyon eta bilmog`i zarurdir. Ikkinchi tomondan, estеtik idеalda konkrеt mafkuraga nisbatan umuminsoniy qadriyatlar salmoqliroq bo`lishi lozim, shundagina badiiy asar o`tkinchi hodisa bo`lib qolmaydi, davrga nisbatan daxlsiz bo`lib qoladi. Zеro, asar mazmunining u

yaratilgan konkrеt ijtimoiy-siyosiy holatga qaratilgan aktual qatlami vaqt o`tishi bilan baribir tushib qoladi, asarni yuzada tutib qoladigan tub estеtik qatlam esa umuminsoniy qadriyatlar bilan hamohangdir.

Demakki, shoirni shoir, yozuvchini yozuvchi qiladigan narsa – xalq va uning hayoti: tarixi, ruhiyati, oʻzligi. Shu bois ham yoziladigan asarlarning barchasi xalq hayotidan oziqlanadi va xalqning barcha vakillari uchun “hayotiy darslik” tarzida bitiladi. Oʻtkir Hoshimov aytganidek, “Badiiy ijod shunday daraxtki, shoxida umuminsoniy mevalar yetiladi, ildizi esa milliy zaminda yotadi”.

Ha, sanʼatkor ijodida, uning chinakam asarida milliylik va umuminsoniylik bir vujuddan oziqlanadi. Milliylik qanchalik chuqur va yorqin ifodalansa, unda umuminsoniy xislatlar shunchalik ulugʻ va taʼsirchan qudrat kasb etadi: million-millionlarni insoniylik yoʻlida hamkorlikka chorlaydi, qalblar va onglarni birlashtirib ezgulikka, komillikka yetaklaydi.

Toʻgʻri, har qanday asarning taqdiri yozuvchining badiiy mahorati darajasiga bogʻliq. Bu fikrni Izzat Sulton ham darsligida toʻliq qoʻllab-quvvatlaydi. Hakimjon Karimov esa, adabiyotning vazifalarini adabiyotning oʻziga xoslik xususiyatlari bilan aralashtirib yuboradi. Natijada, gʻalizroq mulohazalar yuritadi.

Shuningdek, badiiy adabiyotning milliyligi va umuminsoniyligi quyidagilarda aks etadi:

1. Asar tili va tasvir vositalarida.

2. Asarda aks ettirilgan milliy tafakkurda

3. Badiiy asarlarda aks etgan jug‘rofiy muhit, tabiiy sharoit bilan bog‘liq xususiyatlarda.

4. Badiiy asarda aks etgan sotsial iktisodiy sharoit, xalqning xo‘jalik mashg‘uloti va u bilan bog‘lik xususiyatlarda.

5. Badiiy asarda aks etgan xalqning turmushi, urf odatlari, ko‘nikmalari va shular ta‘sirida shakllangan xususiyatlarda.

6. Asarda aks etgan xalq hayotining muammolarida.

7. Milliy xaraktyer va psixologiyada har bir yozuvchi ma‘lum davr ma‘lum kasb vakili bo‘lishdan tashqari, ma‘lum millat vakili hamdir. U muayyan jug‘rofiya, sotsial iqtisodiy hamda milliy muxitda yashab ijod qiladi. Uning tasavvurlari, ko‘nikmalari, xaraktyerida ana shu sharoit o‘z aksini topadi. Mana shu xususiyatlar yozuvchining asarlariga ham, ijodiga ham milliy o‘ziga xoslik bag‘ishlaydi. Mana shu faktorlar adabiyotning milliy xususiyatlarni keltirib, chiqaradi.

Badiiy asarlarda xalqning butun adabiyotida o‘sha xalq yashaydigan tabiiy shairot va jug‘rofiy muhit aks etadi: o‘sha xalq yashaydigan joyning o‘simliklari, hayvonot dunyosi va boshqa ba‘zi xususiyatlari o‘z aksini topadi. Paxta kabi oppoq dyeyish fakat paxta o‘sadigan o‘lkalar uchungina xos bo‘lsa. SHotlandlarda yuzning oqligi paxtaga qiyoslab ta‘riflangan.

Bizda oy yuzli demak maqtov sanalsa, go‘zallik byelgisi bo‘lsa: Yevropada ayol yuzini oyga o'xshatish go‘zallik belgisi bo‘la olmaydi.

Ularda cho‘ziroq yuz ya‘ni bizda oq yuzli degan ma‘nodagi yuz go‘zallik bo‘lib, go‘zallik me‘yoriy Afrotida bilan qiyoslashda aniqlangan.

Adabiyotning milliy xususiyati jug‘rofiy sharoit o‘simliklar va hayvonlar dunyosi xalqning mashg‘uloti turmush sharoitlari bilan bog‘lik bo‘ladi. Kuzda plan to‘lganda

To‘y qo‘shilar to‘yingga.

Bunday motiv va uning asosida tug‘ilgan poeziya faqat o‘zbeklardagina bo‘lishi mumkin xolos. SHu bilan birgalikda badiiy adabiyotda xalqning dardu xasrati orzu armonlari kurash va intilishlari ham o‘z ifodasini topadi. Masalan: "Erk" qissasidagi inson erki xotin-qizlarning erki masalalari o‘zbyek halqi hayoti uchun muhimdir. Biroq bu masalalar ruslar va boshqa Yevropa xalqlari uchun unchalik muhim bo‘lmasligi mumkin. Shu boiskim, bizda jiddiy qiziqish va shov-shuvlarga sabab bo‘lgan ushbu qissa rus kitobxoni uchun kiziqarli bo‘lmasligi turgan gap.

Adabiyotda xalqning turmush tarzi urf-odatlari ham aks etadi. Masalan "O'tgan kunlar" romanidagi Kumushning to‘yi.

Qahramonlar taqdiri ham urf-odatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ana shu urf odatlar va marosimlar xalqning hayoti myehnati va kurashi jarayonida kechadi. Qahramon ham ana shularga bog‘lik bo‘ladi ana shu odat va ko‘nikmalarga ma‘lum darajada rioya qiladi. Personajlar xaraktyerida ham xalqning turmush tarzi urf odatlari ko‘nikmalari aks etadi. M.SHoloxovning "Ochilgan qo‘riq" romanida bosh sahifalardayoq SHchukarp buva Pityerdan kyelgan Davidovni iltifotsizlik bilan kutib oladi:" Mehmon tishlari qolmabdiku o‘zlarining" - dyeydi chol unga. Bunday betgachoparlik va ochiqqo‘ngillik faqatgina ruslar milliy xarakteri uchun xosdir.Yozuvchi ataylab milliy detallarni qidirib yurmaydi. Ular asarda tasvirlanayotgan hayot materiali bilan birgalikda yozuvchi tafakkuri orqali asarga

o‘z-o‘ziga kirib kyeladi. Milliylik, dyeb yozgan edi V.G.Byelinskiy, "Yozuvchining xizmati emas balki ijodning shoir tomonidan uncha zur berishni talab qilmaydigan zaruriy shartidir. SHuning uchun ham asar badiiy jihatdan qanchalik yuksak bo‘lsa u shunchalar milliydir, ham va ulug‘ san‘atkorni milliyligi uchun maqtash ulug' astronomni o‘z hisob kitoblaridagi karra jadvalida adao‘maganligi uchun maqtashday gap... Milliylik shoirni ulug kilmaydi balki buyuk talant shoirni millyi qiladi.... agarda asar badiiy bo‘lsa. u uz-uzidan milliy buladi"

N.V.Gogolp ham milliylik tugrisida gapirib, "Milliylik sarafani

"-deydi. Shunday ekan milliylik xalqning ruhiy olamini chuqur tasvirlashdadir. Xalq ruhini, psixologiyasini, milliy xarakterini ochish milliylikning muhim xususiyatidir. Biroq milliy xarakter qotib qolgan narsa emas. U sharoit o‘zgarishi bilan uzgarib rivojlanib, takomillashib boradi. SHuning uchun bir davrini tasvirlovchi asar qahramonlari xaraktyeri milliy xususiyatlari uchun ham to‘la muvofiq kelmasligi mumkin.

Shu bilan birgalikda bir davr san‘atkori asaridagi milliy xarakterlar boshqa davr san‘atkori asarida tasvirlangan milliy xaraktyer bilan bir xil bo‘lmasligi ham tabiiydir. Xarakterda faqat milliy xususiyatlargina emas, shu bilan birga sotsial-sinfi, individual xususiyatlar ham aks etadi. Yo'lchi bilan tog‘asi Mirzakarimboydagi qarindosh-urug‘lik, mehmondo‘stlik xususiyatlar xaraktyerlarning milliyligini belgilasada, xuddi shu milliy xarakter xususiyatlarida sinfiy qirralar aniq namoyon bo‘ladi.

Oldinlari adabiyotning milliyligi faqat tildagina namoyon bo‘ladi deb hisoblanardi. SHunday tushunadigan bo‘lsak, tarjima adabiyotning milliy xususiyati butunlay yo'qolib ketadi. Vaholanki, milliylik faqat tildagina namoyon bo‘lmasdan,asarning butun qo‘rilishida, ruxida namoyon bo‘ladi. Tarjimada tilning tashqi qobig‘i yo'qolgani bilan tilning obrazli kashtasi yo'qolmaydi., demak tarjimada milliychilikni boshqa ko‘pgina xususiyatlari qoladi. SHuning uchun ham rus tilida ijod qiladigan o‘zbek yozuvchilari asarlari ham o‘zining milliyligini yo‘qotmaydi. O‘zbek

yozuvchisi rus tilida yozgan vaqtda ham u o‘zbyekcha fikrlaydi, uning tafakkuri va qarashlari nigohida xalq turmushi va hayotining milliy dyetallari ishtirok etadi.

T.Pulatov aytadiki myen garchi rus tilida yozsamda, o‘zbyekcha fikrlayman miyamda o‘zbekcha fikrlar ruschaga aylanadi va ruscha libos ola boshlaydi. Milliylik turli xalqlar adabiyotlar o‘rtasida to‘siq emas balki adabiyotlarning yashash tarzidir. Umuminsoniy muammolar har bir xalq adabiyotida takrorlanmas o'ziga xos milliy xususiyatlarda namoyon buladi. Adabiyot va san‘atning milliyligi umuminsoniy mohiyatga egadir.

Umuminsoniylik milliylikning mohiyatidir, milliylik esa umuminsoniylikning namoyon bo‘lishidir. Nihoyat, adabiyotning umuminsoniyligi milliy xususiyatlariniyo‘qolib borishi hisobiga emas, balki uning rivojlanishi, takomillashuvi o‘z mohiyatini chuqurroq yuzaga chiqarish hisobiga yuz beradi.