Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
 
VIII. DINAMIKANI
STATISTIK 
O‘RGANISH 
METODLARI 
 
 

Dinamikani mohiyati, tasnifi va qator 
tuzish qoidalari 

Dinamikani statistik tahlil qilish 
ko‘rsatkichlari 

Dinamika qatorlarini qayta ishlashni 
statistik metodlari 

Dinamika qatorlarini o‘rganishning 
boshqa statistik metodlari 

Asosiy tayanch iboralar 

Bilimingizni sinab ko‘ring 
 

---

192 
8.1. Dinamikani mohiyati, tasnifi va qator tuzish qoidalari 
 
Statistik qatorlar taqsimot va dinamika qatorlariga b
o‘linadi. Ushbu 
bobda 
biz 
dinamika 
qatorlarini 
o‘rganamiz. Boshida ko‘pchilikni 
qiziqtiradigan savolga javob beramiz. Dinamika qatorlarini 
o‘rganish nimaga 
kerak? Birinchidan, hodisa va voqealarni vaqt b
o‘yicha o‘zgarishini 
o‘rganish uchun. Masalan, 2018 yilda kompaniya foydasi 2,0 mlrd.so‘mni 
tashkil qiladi. Tashqi k
o‘rinishidan bu ajoyib natija. Lekin, 2017 va boshqa 
yillarga nisbatan bu k
o‘pmi yoki kammi bizga noma’lum. Bunday savolga 
javob berish uchun yoki rivojlanishni ayrim bosqichlarida 
o‘rtacha yiliga 
o‘zgarish qanday bo‘lgan savoliga javob berish uchun analitik ko‘rsatkichlar 
hisoblanadi. 
Ikkinchidan, 
mavjud 
tendentsiyalarni 
va 
mavsumiylik 
darajalarini baholash uchun. Uchunchidan, faoliyat k
o‘rsatkichlarini 
prognozini tuzish uchun. T
o‘rtinchidan, hodisa va jarayonlarni o‘z vaqtida 
statistik baholamaslik, kerak b
o‘lgan kompaniya, mintaqa va xatto 
davlatning sotsial-iqtisodiy faoliyati haqida muhim va taqdiriy qarorlarni 
qabul qilmaslik uni o
g‘ir raqobat sharoitida bankrotlikka olib kelishi mumkin. 
Oltinchidan, eng asosiysi, ma
’lumki tashqi investitsiyalar kompaniya, 
mintaqa va mamlakatning barqaror rivojlanishiga ishonch hosil qilmasdan 
mabla
g‘ kiritmaydilar. 
Dinamika qatorlari deb ijtimoiy hodisa va jarayonlarning vaqt b
o‘yicha 
o‘zgarishini tavsiflovchi sonlar qatoriga aytiladi. Ularda ikki unsur (element) 
mavjud:
1) vaqt k
o‘rsatkichi (t); 
2) shu vaqtga tegishli daraja (U)ning hadlari.
Dinamika qatorlarining hadlari ma
’lum bir payt (sana) ga yoki davr (oy, 
yil)da beriladi. 
Dinamika qatorlarining darajalari 
o‘rganilayotgan hodisalarning sonini, 
hajmini, miqdorini vaqt b
o‘yicha o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi va ular 
mutlaq, nisbiy va 
o‘rtacha miqdorlarda ifodalanadi. 

---

193 
Dinamika qatorlari har tomonlama solishtirma k
o‘rsatkichlardan tashkil 
topishi kerak. Qanday dinamika qatori t
o‘g‘ri tuzilgan qator deyiladi? Bu 
savolga javob berish uchun dinamika qatorlarini tuzish qoidalarini 
o‘rganamiz:
1) 
dinamika qatorining uzunligini aniqlash
. Dinamika qatori vaqt 
b
o‘yicha qancha uzun bo‘lsa shuncha yaroqli degan fikr mavjud. Lekin
iqtisodiyot barqaror rivojlanmagan xolatda uzun dinamika qatorlarini 
q
o‘llash maqsadga muvofiq emas, chunki unday dinamika qatori
rivojlanishni turli etap(bosqich)larini qamrab oladi. Bunday sharoitda
statistik tahlilning maqsadi rivojlanish etaplarini aniqlash b
o‘lib qoladi, 
lekin dinamika qatorlari juda qisqa muddatga ham tuzilishi maqsadga 
muvofiq emas. Ma
’lumki, odatda 5 yildan kam vaqt ichida rivojlanish 
tendentsiyalari yorqin namoyon b
o‘lmaydi;
2) dinamika qatorlarining hadlar bir hil 
o‘lchov birliklarida berilishi 
kerak. Agar birinchi had s
o‘mda o‘lchangan bo‘lsa, qolgan hadlar ham shu 
o‘lchov birlikda baholanadi;
3) hadlarning hisoblangan aniqlik darajasi bir xil b
o‘lishi (0,1, 0,01, 
0,001 va h.k.) zarur; 
4) hamma hadlar bitta metodologiya bilan aniqlangan b
o‘lishi kerak. 
Masalan, aholi dinamikasini 
o‘rganmoqchimiz. Ma’lumki, aholi mavjud aholi, 
doimiy aholi, vaqtincha yashovchilar va boshqa toifalarga b
o‘linadi. Demak, 
qatorning birinchi hadida doimiy (yoki boshqa toifadagi) aholi soni berilsa, 
qolgan hadlarda ham faqat shu toifadagi aholi soni berilishi kerak; 
5) dinamika qatorlarining k
o‘rsatkichlari hudud bo‘yicha ham 
taqqoslama b
o‘lishi shart. Masalan, Buxoro viloyati bo‘yicha keyingi 30 
yilda erishilgan natijalarni tahlil qilish uchun dinamika qatorlari tuzildi. Bu 
tuzilgan qator hadlarini taqqoslash mumkin emas, chunki keyingi 30 yil 
ichida Buxoro viloyatining chegarasi bir necha marta
o‘zgardi, ya’ni undan
hozirgi kunda Navoiy viloyatiga qarashli tumanlar ajralib chiqdi, q
o‘shildi va 
yana ajraldi. Demak, 30 yil uchun tuzilgan hadlarni taqqoslash uchun ularni 

---

194 
hammasini Buxoro viloyatining yoxud yangi, yoxud eski hududi b
o‘yicha 
hisoblash kerak; 
6) dinamika qatori k
o‘rsatkichlari davrning uzun va qisqaligi bo‘yicha 
ham bir xil b
o‘lishi kerak. 
Dinamika qatorlari hodisalarni tavsiflash vaqtiga qarab, payt(moment)li va 
davriy dinamika qatorlariga bo‘linadi. 
Payt dinamika qatorlari 
o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni ma’lum 
bir aniq payt (moment)ga holatini ifodalaydi, aks ettiradi. Masalan, aholi 
soni, kassadagi pul qoldi
g‘i faqatgina ma’lum paytga hisoblanadi, aniqrog‘i 
rasmga olinadi.
8.1-jadval