Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
8.2. Dinamikani statistik tahlil qilish k
o‘rsatkichlari 
O‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarning dinamikasini miqdoriy 
baholashda quyidagi statistik k
o‘rsatkichlar qo‘llaniladi: mutlaq o‘zgarish; 
o‘zgarish sur’ati, qo‘shimcha o‘zgarish sur’ati; bir foiz o‘zgarishning mutlaq 
mohiyati. Dinamika qatorlari k
o‘rsatkichlarini hisoblash ikkita davr darajasini 
taqqoslash natijasida olinadi. Odatda, taqqoslanadigan daraja sifatida 
qatorning birinchi yoki
o‘zidan oldingi yil darajasi qabul qilinadi. 

---

196 
Taqqoslanish usuliga qarab, bu k
o‘rsatkichlar o‘zgaruvchan va o‘zgarmas 
(bazali) 
k
o‘rsatkichlarga bo‘linadi. Ularni bazisli va zanjirsimon 
k
o‘rsatkichlar ham deb atashadi. Bazisli deyilishiga sabab qatorning barcha 
hadlari baza deb qabul qilingan bitta had bilan taqqoslanadi. Zanjirsimonda 
esa har bir taqqoslashda taqqoslash bazasi 
o‘zgarib boradi. 
Mutlaq 
o‘zgarish
deb, dinamika qatori ikki hadining farqi (ayirmasi)ga 
aytiladi. 
Mutlaq 
o‘zgarish bazis usulida quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
0
Y
Y
Y
i
б



Zanjirsimon usulda esa quyidagi k
o‘rinishda hisoblanadi: 
1




i
i
з
Y
Y
Y
Bu erda: 
б
Y

va 
з
Y

–bazisli va zanjirsimon usullarda hisoblangan 
mutlaq 
o‘zgarish;
i
Y
 
–taqqoslanuvchi had; 
0
Y
– baza deb qabul qilingan 
(taqqoslanadigan) had;
1

i
Y
- taqqoslanuvchi haddan oldin keluvchi had. 
8.2-jadvalda 
keltirilgan 
ma
’lumotlar asosida mutlaq o‘zgarish 
k
o‘rsatkichlarini hisoblaymiz: 
Bazis usulda 
Zanjirsimon usulda 

Y
b
= Y
i
-Y
0
Y
z
= Y
i
-Y
i
-1

Y
b
=168-150=18 mlrd.s
o‘m 

Y
z
=168-150=18 mlrd.s
o‘m 

Y
b
=179 -150=29 mlrd.s
o‘m

Y
z
=179-168=11 mlrd.s
o‘m

Y
b
=186-150=36 mlrd.s
o‘m 

Y
z
=186-179=7 mlrd.sum 

Y
b
=191-150=41 mlrd.s
o‘m 

Y
z
=191-186=5 mlrd.sum 
Mutlaq 
o‘zgarish salbiy (minus) belgiga ega bo‘lishi ham mumkin. Bu 
taqqoslanuvchi had taqqoslanadigan haddan kichik ekanligini bildiradi. 
Bazisli va zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq 
o‘zgarish 
k
o‘rsatkichlari o‘zaro bog‘liqdir: zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq 

---

197 
o‘zgarishlar yig‘indisi (

Y
z
) bazis usulda hisoblangan oxirgi mutloq 
o‘zgarishiga (

Y
b
oxirgi) tengdir. 

Y
z
=

Y
b
(oxirgi), 
ya’ni 18+11+7+5 = 41 mlrd.so‘m. 
Dinamikani 
o‘rganishda eng ko‘p tarqalgan va ishlatiladigan ko‘rsatkich 
o‘zgarish sur’atidir. 
O‘zgarish sur’ati
deb qatorning ikki hadining nisbatiga 
aytiladi. Bu k
o‘rsatkich koeffitsientda va foizda (%) ifodalanadi va quyidagi 
formulalar bilan aniqlanadi: 
100
0


Y
Y
R
i
б
100
1



i
i
з
Y
Y
R
%
0
,
112
100
150
168



б
R
%
0
,
112
100
150
168



з
R
%
3
,
119
100
150
179



б
R