A`meliy sabaq -5

Endotoksinler
bakteriya qabıg`ı menen baylang`an bolıp, organizmde mikrob kletkası 
parshalang`annan son` ajıralıp shıg`adı. Endotoksinler ximiyalıq quramı boyınsha LPS bolg`anı 
ushın, ko`birek grammanfiy bakteriyalarda ushıraydı. Olar glyutsido-lipido-protein birikpesinen 
ibarat bolıp, ıssılıqqa shıdamlı (termostabil), avtoklavta ha`m o`z ku`shin saqlap qaladı ha`m 
proteolitik fermentler ta`sirinde parshalanbaydı, endotoksin formalin ta`sirinede shıdamlı. 
Endotoksin ta`jriybe haywanlarına ko`p mug`darda kiritilse, fagotsitozdın` to`menlewi, 
ha`lsizlik gu`zetiledi, dem alıw qıyınlasadı, ju`rek iskerligi to`menleydi, dene temperaturası 
to`menleydi. Endotoksin az mug`darda kiritilse, qarama-qarsı jag`day gu`zetiledi: fagotsitoz 
ku`sheyedi, dene temperaturası ko`teriledi ha`m t.b. LPS qang`a tu`skennen son` qan kletkalarına 
ta`sir ko`rsetip, olardan pirogen zatlar ajıraladı, na`tijede adamnın` temperaturası ko`teriledi. 
Da`slep leykopeniya, keyin bolsa ekilemshi leykotsitoz gu`zetiledi. Kletkalarda glikoliz 
ku`sheyip, gipokaliemiya ju`zege keledi. Sonın` menen birge endotoksinemiyada qanda 
serotonin ha`m kininler mug`darı ko`beyedi ha`m gipoksiya gu`zetiledi, na`tiyjede ag`zalardın` 
qan menen ta`minleniwi buzıladı ha`m atsidoz rawajlanadı. LPS komplementi S3 komponentin 
al`ternativ jol menen aktivlestiredi, bul o`z gezeginde qan zardabında komplementtin` biologik 
aktiv faktorları (S3a, S3v, S5a ha`m basqalar) ko`beyiwine alıp keledi. Sonday etip, endotoksin 
qang`a ko`p mug`darda tu`sse, organizmdae toksik-septik shok jag`dayı gu`zetiledi. 
Fermentler ha`m olardın` zat almasıwındag`ı a`hmiyeti 
Fermentlerdi mikroorganizmlerdin` tiri kletkaları islep shıg`aradı, olar biologik katalizator 
bolıp, quramalı, joqarı molekulyar du`zilisge iye. Fermentler beloktan ibarat bolıp, 
mikroorganizmlerdin` zat almasıw protsessinde u`lken a`hmietke iye. Olardın` arnawlılıg`ı 
aminokislotalar toparı payda etetug`ın aktiv orayg`a baylanıslı.
Keyiyngi mag`lıwmatlarg`a qarag`anda mikroorganizmler 6 tu`rli fermentlerdi sintez etedi: 
1) oksidoreduktaza; 2) transferaza; 3) liaza; 4) gidrolaza; 5) izomeraza; 6) ligaza. Fermentler 
ha`r bir mikroorganizmdi genler arqalı kontrol` etip turatug`ın belgi esaplanadı. Sol sebebli 
bakteriyalardın` saxaralitik, proteolitik ha`m basqa fermentlerdi anıqlaw mikroorganizmlerdi 
identifikatsiya etiwde u`lken a`hmietke iye. Neyraminidaza, gialuronidaza, koagulaza
fermentleri mikroorganizmlerdin` patogenlik qa`siyetin ta`miyinleydi. 
Bir topar fermentler mikroorganizm kletkasının` tsitoplazmasında, ekinshi toparı 
tsitoplazmatik membrana ha`m pereplazmatik boslıkta jaylasadı, basqaları bolsa, gidrolazalar 
sırtkı ortalıkka ajıraladı. Sonday etip olar ekzo- ha`m endofermentlerge bo`linedi. 
Ekzofermentler sırtkı ortalıklardag`ı makromolekulalardı a`piwayı birikpelerge parshalaydı, son` 
olar mikrob kletkasına kiredi. Ayırım tsitoplazmada jaylaskan fermentler bir-birinen jeke, 

---

basqaları bolsa birgelikte iskerligin ko`rsetip, metabolitik reaktsiyalardın` izbe-iz bir tekiste 
keshiwin ta`minleydi. Kletka ishindegi du`zilisi ha`m tirishiligi menen bir-birine birikken 
fermentler, ma`selen, tsitoplazmatik membranada jaylaskan dem alıw sistemasındag`ı fermentler 
mul`tifermentler kompleksin quraydı. 
Bakteriyalar sintez etetug`ın fermentler tu`rli ta`sir etedi ha`m joqarı da`rejede aktiv boladı. 
Olar sanaatta, awıl xojalıg`ında ha`m meditsinada ken` qollanıladı. Konstitutiv fermentler 
(lipaza, karbogidraza, proteinaza, oksidaza ha`m baskalar) ha`mme wakıt mikrob kletkasında 
belgili mug`darda sintez etilip turadı. 
Ma`lim substratlar ta`sirinde kontsentratsiyası tez ko`beyip ketetug`ın fermentlerge 
i n d u k t i v yamasa a d o p t i v fermentler dep ataladı. Bularg`a 
penitsillinaza, aminokislotalardın` dekarboksilazası, siltili fosfataza, beta-galaktozidaza, 
galaktozidatsetiltransferaza, galaktoziopermeaza ha`m basqalar kiredi. Birak bul substratlar 
bolmasa, induktiv fermentler bakteriyalar kletkasında ju`da` kem mug`darda boladı. İnduktiv 
fermentler kletkadag`ı erkin aminokislotalar esabınan sintez etiledi, bunda bakteriyadag`ı tayar 
beloklar aktiv qatnasadı. 
Bakteriyalar kletkasının` normal rawajlanıwı ha`m iskerlik ko`rsetiwi ushın 1000–4000 
deyiyn ferment za`rur. Olar sırtkı ortalıktan azıqlık zatlardın` bakteriyalar kletkasına o`tiwin 
ta`minleydi ha`m kletkadag`ı energiyanı, aminokislota, nukleotidlar, nuklein kislota, lipidler 
biosintezin, tsitogenezin baskaradı.