Amea folklor institutu

Duhter-i tersȃ rü’yȃda mihr-i ‘ȃlem-ȃrȃyı görüp şeydȃ oldugıdur.

Cavid’in tiyatrosundan farklı olarak Ziyâi’nin mesnevisinde tersa kızının Kabe’ye gitmek için yola çıkan şeyhe meyledip ona aşık olması bir rüya dolayısıyla olmuştur. Bir gece tersa kızı, rüyasında yanına siyah bir kuş konduğunu görür. Kuş, Kabe’ye sefer eyleyen şeyhin ardından gitmesini, onun dinine ve mezhebine girmesini tembih eder. Küfür necasetiyle murdar olduğunu, şeyhin onu temiz ve pak eyleyeceğini söyler. Kız uykudan uyanınca sinesi nurla dolmuştur, sevinç ve mutluluk içindedir. İman nuru ona aşk ve lezzet vermiştir. Kız, kalbinde şeyhe karşı büyük bir aşk hisseder.
Cavid’in tiyatrosunda, Şeyh San’an’la aralarında geçen birkaç küçük konuşma sayılmazsa Humar’ın da Şeyh San’an’a aşık olduğunu, Şeyh San’an bahçedeki kulübesini bırakıp gittikten sonra öğreniriz.

• 
  Duhter-i ahter peyker-i aşk ile ‘azm-i sefer eyledügidür.
  

Tersa kızının Şeyh San’an’ın ardından koşup ona ulaşmak istmesi de ortak epizotlardan bir tanesidir. Ziyâi’nin mesnevisinde, aşk tersa kızının kalbine tesir edince kız Kabe’ye varıp şeyhi ziyaret etmek ister. Yolda giderken kızın elbiseleri yırtılmış, elbiseler yerine abÀ giyinmiştir. Kız, ağlayarak yola devam eder. Nazik endamını güneş yakar. Saçlarını anberden bile sakınırken, onlar şimdi toza bulaşmıştır. Kabe’ye nasıl gidileceğini bilmez, yolunu kaybeder. Bülbül gibi feryat ederek dua edince Rabb duasını kabul eder.
Cavid’in tiyatrosunda da aynı epizotla karşılaşırız; fakat Humar Kabe’ye gitmek için kendisini terkeden bir şeyhin değil, papaz tarafından kovulup Kür nehrine doğru giden bir şeyhin peşine düşmüştür.

• 
  Şeyh San’an’ın Şeyh-i ricȃl duhtere istikbȃl idüp telkȋn-i dȋn-i güzȋn eyledügidür.
  
• 
  Duhter-i tersȃ İslȃma gelüp salȃha meyl itdügidür.
  

Tersa kızının, şeyhin dinini kabul etmesi epizotu sadece Ziyâi’nin mesnevisinde geçer. Cavid’in tiyatrosunda din değiştirmekle ilgili bir epizot bulunmaz.
Ziyâi’nin mesnevisinde, kızın sahradaki çaresiz hali Şeyh San’an’a ilham edilir. Şeyh, yardım etmek için tersa kızından bahs açınca, müridleri bunu yanlış anlarlar ve şeyhimiz yine Hristiyan olacak düşüncesiyle üzülürler. Şeyh, kızın durumunu anlatınca olayın gerçek yüzü açığa çıkar ve müritler kızın haline üzülürler. Şeyh, müritleriyle birlikte yola çıkar ve kızı bulurlar. Lutf ile başını dizine alır. Gözünden yüzüne yaş akıtır. Kız, kendine gelince şeyhe yalvarır, derdine ondan bir derman umduğunu, iman etmek istediğini söyler. Sonra beraberce Kabe’ye gelirler. Kabe’de kız şeyhin dinini kabul eder.
Cavid’in tiyatrosunda Şeyh San’an ve Humar’ın buluşmaları, sahra yerine Kür nehrine yakın bir kayanın üzerinde gerçekleşir. Humar, Şeyh San’an’ın arkasından yetişmiş ve yüksek bir kayanın başında buluşmuşlardır. Humar, Şeyh San’an’a duyduğu aşkı dile getirerek kaçma teklifinde bulunur.

• 
  Vefȃt-ı duhter
  

Tersa kızının ölmesi epizotu her iki hikayede de ortaktır; fakat tersa kızının ölüm sebebi, hikayeleri birbirinden ayrır. Ziyâi’nin mesnevisinde, tersa kızı şeyhin dinini kabul ettikten bir müddet sonra kendi eceliyle vefat etmiştir. Cavid’in tiyatrosunda ise Humar’ın ölümü, yüksek bir kayanın üzerinden Şeyh San’an’la birlikte Kür nehrine atlamaları sonrası gerçekleşir.