Amaliy matematika va informatika” yo’nalishi 18. 06-guruh talabasi Soliyeva Robiyaxon Abduxalil qizining

Kurs ishimning dolzarbligi: Juda ko’p murakkab masalalarni hal qilishda bu bu algoritmdn foydalanishda ancha qulayliklar bor. Ushbu ishda xarakteristikalar usulidan foydalanish afzalliklari keltirilgan.
Kurs ishimning maqsadi: Giperbolik tipdagi tenglamalar uchun xarakteristikalar metodi yordamida tenglamalarni ishlash, ularning afzalliklarini misollar yordamida yoritib berish.
Kurs ishimning vazifasi: Xarakteristikalar metodi giperbolik tipdagi tenglamalar bilan ishlash, ularning afzalliklarini misollar yordamida yoritib berish. Metod imkoniyatlarini ko’rsatish.
Kurs ishimning ilmiy farazi: Giperbolik tenglamalar uchun xarakteristikalar usuli va udan foydalanish afzalliklarini misollar orqali tushuntirish.
Kurs ishimizning metodlari: Giperbolik tenglamalar uchun xarakteristikalar usuli yordamida qanday hal qilish, yuzaga keladigan xatoliklar va uni bartaraf qilish usullari. Bu usuldan foydalanishdan maqsad va undan foydalanish usullari, afzalliklari, qulayliklari keltirilgan.
Kurs ishida foydalanilgan adabiyotlar tahlili: Kurs ishida keltirilgan foydalanilgan adabiyotlarda kurs ishi mavzusi alohida bob shaklida yoritilgan bo’lib, ularning o’rganib chiqqan holda kurs ishida mavzuni yoritishda keng foydalanilgan.
Kurs ishining tarkibi va hajmi: Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, qisqacha xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat bo’lib, 50 betda bayon qilingan.

I.BOB. GIPERBOLIK TIPDAGI BIR O’LCHOVLI TENGLAMANI SONLI YECHISH HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR

1.1. Xususiy hosilali differensial tenglamalar turlari

Ko’pgina fizik jarayonlarda fizik maydonni tahlil qilish xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechishga olib kelinadi. Amalda bunday masalalarni analitik usulda yechishning imkoniyati juda kam. Bu tahlil sohasining murakkabligidan va birjinslimaslik xossasidan bog’liq.
Shunga qaramasdan bunday masalalarni yechishni kompyuter yordamida sonli tahlil qilish mumkin. Buning uchun dastlab tadqiqot sohasini ifodalovchi matematik- fizika tenglamalarning turi aniqlab olinadi.
Sonli hisob usulini tanlash hisoblanayotgan tenglamalar sistemasi tipidan bog’liq. Ikki o’lchovli masalalar uchun xususiy hosilali ikkinchi tartibli tenglama umumiy holda quyidagicha yoziladi:

bunda - ixtiyoriy noma’lum funksiya; dan gacha barcha koeffitsientlar (koordinata) va (vaqt) erkli o’zgaruvchilarning va, balki, izlanayotgan funksiya va uning birinchi tartibli hosilalari ning funksiyalari (oxirgi holda tenglama nochiziqli yoki kvachiziqli bo’ladi) yoki o’zgarmaslar bo’lishi mumkin.
Chiziqli holatda bu tenglama ushbu

diskriminantning ishorasiga qarab giperbolik, parabolik va elliptik tiplarga quyidagicha klassifikatsiya qilinadi:

• 
  - giperbolik tipdagi tenglama;
  
• 
  - parabolik tipdagi tenglama;
  
• 
  - elliptik tipdagi tenglama.
  

Amaliyotda ko’p qo’llaniladigan tenglamalarga misollar:

• 
  Ko’chirish tenglamasi giperbolik tipda;
  
• 
  Muhitning erkin tebranish jarayonini ifodalovchi ushbu to’lqin tenglamasi giperbolik tipda, bu yerda - to’lgin jarayonini ifodalovchi funksiya; , , - fazoviy koordinatalar; - shu muhitda to’lqin tarqalishi tezligi; - vaqt;
  
• 
  Puasson tenglamasi ellipik tipda;
  
• 
  Diffuziya tenglamasi parabolik tipda.
  

Shulardan giperbolik tipdagi tenglamalarga biroz to’xtalaylik. Giperbolik tipdagi tenglamalar chekli tezlik bilan axborotlar tarqaladigan jarayonlarning barchasida paydo bo’ladi, masalan,

• 
  eng sodda giperbolik tipdagi tenglama - bu ko’chirish tenglamasi
  
• 
  keng tarqalgan giperbolik tipdagi tenglama – bu to’lqin tenglamasi ;
  
• 
  eng foydali giperbolik tipdagi tenglama – bu qovushoqmas Byurgers tenglamasi (Xopf tenglamasi) .
  

Giperbolik tipdagi tenglamalarga yana boshqa misollar:

• 
  Eylerning nostatsionar tenglamalari;
  
• 
  tovushdan tez oqim uchun Eylerning statsionar tenglamalari;
  
• 
  sayoz suvlar tenglamasi;
  
• 
  ideal magnit gidrodinamikasi tenglamasi;
  
• 
  elastiklik nazariyasi tenglamasi;
  
• 
  plastinka va qobiqlarning harakat tenglamalari.
  

Tenglamaning xarakteristikalari. Uch o’lchovli masalalar uchun xarakteristika sirtlari yoki ikki o’lchovli masalalar uchun xarakteristika chiziqlari odatda Max konusi bilan mos tushadi. Sodda misolni qaraylik. Ushbu

bir o’lchovli to’lqin tenglamasi (torning tebranishi tenglamasi) ni olaylik. Umumiy yechim quyidagicha:
.
Bunda xarakteristikalar o’zgarmas fazali nuqralarning ko’chishini ifodalaydi (1.1–rasm). Soddaroq qilib aytganda, xarakteristikalar – bu tekislikda

tenglama bilan aniqlanadigan egri chiziqlardir.

1.1-rasm. Bir o’lchovli to’lqin tenglamalari uchun xarakteristikalar.
Agar yechim differensiallanuvchan bo’lsa, u holda u xarakteristikalar
bo’ylab o’zgarmas bo’ladi.
Agar Koshi masalasining yechimi differensiallanuvchan bo’lsa, u holda u quyidagicha oshkormas ko’rinishda beriladi:
.
Bu to’gridan–to’g’ri ularning hosilasini hisoblash va ularni tenglamaga qo’yish bilan tekshiriladi: