Amaliy matematika” fakulteti Iqtisodiyot kafedrasi

4. Tijorat banklarining xalqaro operatsiyalari.
Tijorat banklari nafaqat mamlakat ichkarisida, shu bilan birga, tashqi davlatlar bilan ham turli xil operatsiyalarni amalga oshiradilar. Bunday operatsiyalar davlatlararo yoki xalqaro operatsiyalar deb yuritiladi. Bu operatsiyalar: ­ xalqaro savdoda ishtirok qiluvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni; ­ssuda kapitali bozorida investitsiya bilan bog‘liq operatsiyalarni; ­ turizm sohasidagi operatsiyalarni; ­ xorijiy qimmatli qog‘ozlar sotib olish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni; ­ valutani ayirboshlash, chek, veksel, inkassatsiya uchun bank akseptlarini qabul qilish bilan bog‘liqoperatsiyalarni o‘z ichiga oladi.
Xalqaro operatsiyalardan bankka tushadigan daromadning eng asosiy qismini kredit berishdan tushadigan daromadlar tashkil qiladi. Xalqaro savdoni tijorat banklari tomonidan kreditlash tovar va tovar hujjatlarini garovga olish asosida kredit berish, aksept kreditlarini, bank ssudalarini berish shaklida amalga oshiriladi. Tashqi savdoni kreditlashning yangi shakllari ham mavjud.
Ular turkumiga: ­ lizing; ­ faktoring; ­ forfeyting kabilarni kiritish mumkin. O‘rta va uzoq muddatli xalqaro bank kreditlari yevro-kreditshaklida ham beriladi.
Tijorat banklari bajaradigan operatsiyalarning yana bir turi –bu valuta operatsiyalaridir. Bankning bir turdagi valutani boshqa bir turdagi valutaga almashtirish bilan bog‘liq xalqaro operatsiyalari valuta operatsiyalarideb ataladi. Xalqaro savdo, xalqaro kredit va xizmatlar bo‘yicha hisoblashishlarda yagona to‘lov vositasiga ega bo‘lish zarurligi valuta operatsiyalarni amalga oshirishni zarur qilib qo‘yadi.
Turli xil valuta operatsiyalari yig‘indisi jahon ssuda kapitali bozorining asosiy qismlaridan biri bo‘lgan valuta ­­­­­­­­10F1) hosil qiladi. Valuta bozorida xorijiy valutaga talab va taklif vujudga keladi. Taklif sotilgan tovar va xizmatlar uchundaromad olgan eksportyordan, talab esa sotib olingan tovar va xizmatlarni to‘lash uchun xorijiy valutaga muhtoj importyorlardan kelib chiqadi. Valuta operatsiyalari asosini tovarlar va xizmatlar, kapital va kreditlarningxalqaro harakati tashkil etadi.
Valuta bozorida operatsiyalarni alohida olingan tijorat banklari, kompaniyalar va jismoniy shaxslar amalga oshiradi. Valuta operatsiyalarining ko‘pchiligi birjadan tashqaridagi bozorlarda tijorat banklari orqali amalga oshiriladi. Banklar bir-biri bilan (bevosita yoki brokerlar 1) Valuta bozori – chet el valutasiga talabning uning taklifi bilan o’zarota’sirlashish tizimi.orqali) mijozlar bilan valuta operatsiyalarini xalqaro banklararo valuta bozorida va birjalarda olib boradi. Valuta shartnomalarining asosiy qismi xalqaro banklararo valuta bozorida tijorat banklari o‘rtasida imzolanadi.
Xo‘jalik hayotining baynalmilallashuvi natijasida yirik xalqaro valuta bozorlari London,Parij, Nyu-York, Frankfurt-Mayn, shuningdek, Tokio, Singapur, Gonkong, Bahraynda muvaffaqiyat bilan faoliyat olib bormoqda. Bankning valuta bozoridagi faolligi bankning yirikligiga, uning obro‘siga, xorijiy bo‘limlari va filiallari tarmoqlarining rivojlanganlik darajasiga, zamonaviy kompyuterlar bilan ta’minlanganligiga, telefon va telegraf aloqalarining rivojlanganligiga bog‘liq. Valuta operatsiyalarining asosiy qismi yirik tijorat banklariga to‘g‘ri keladi. Ular nafaqat valuta sotadi va sotib oladi, xalqaro hisob-kitoblarni bajaradi, balki xorijiy valuta zaxiralarini saqlaydi vavaluta kurslarini aniqlaydi. Boshqa banklar ularga kotirovka yuzasidan murojaat qiladi va o‘z mijozlari uchun valutani sotib oladi.
Valuta operatsiyalari xorijiy valutadaifodalangan naqd pulsiz to‘lov vositalari: bank depozitlari, cheklar, veksellar,o‘tkazmalar hisobiga amalga oshiriladi. Naqd xorijiy valutasi hisobiga amalga oshirilgan operatsiyalar hajmi ancha kichik bo‘ladi.
Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob operatsiyalarida turli xil hisob shakllari qo‘llanilishi mumkin. Bular qatoridabank buyrug‘iga binoan: ­ pul o‘tkazish (o‘tkazma turi, to‘lov topshiriqnomasi); ­ bank cheki; ­ bank vekseli; ­ akkreditiv; ­ inkasso shakllari qo‘llanilishi mumkin.
To‘lov topshiriqnomasi – tijorat bankining o‘z mijozi talabiga binoan uning mablag‘i hisobidan to‘lanishi zarur bo‘lgan summani olishi shart bo‘lgan xorijiy korxonaga (benefitsiarga) mablag‘ni pochta yoki telegraf yo‘li bilan o‘tkazib qo‘yish to‘g‘risidagi boshqa mamlakatdagi
bank korrespondentga berganbuyrug‘i hisoblanadi. Valuta olishning eng tez va ishonchli vositasi – telegraf o‘tkazmasidir. Bank korrespondentlar tomonidan maxsus kodning qo‘llanilishi valuta mablag‘lari bo‘yicha zarar keltirish va o‘z mijozlariga mablag‘larni o‘tkazishda bank tomonidan xatolarga yo‘l qo‘yishdan saqlaydi. O‘tkazmada bank ikki operatsiyani bir vaqtning o‘zida bajaradi: ­ milliy valuta hisobiga mijozga xorijiy valuta sotadi; ­ xorijiy valutani chet elga o‘tkazib beradi.
Bank o‘tkazmalari orqali hisob-kitoblarda eksportchilar importchilarga yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ishlar, da’volar va o‘zaro boshqa hisob-kitoblar uchun hisobvarag‘i va boshqahujjatlar yuboradilar. Bu hujjatlar asosida tovarlarva xizmatlar haqini to‘laydiganlar o‘z banklariga eksportchi yoki kreditorlar hisobiga pul o‘tkazish to‘g‘risida to‘lov topshiriqnomalarini yuboradilar. Shunday qilib, xalqaro hisob-kitoblar deganda biz talablar va majburiyatlar bo‘yicha to‘lovlarni mamlakatlararo muvofiqlashtirish tizimini tushunamiz. Xalqaro hisob-kitoblar tijorat bank – korrespondentlari orqali o‘tkazma, cheklar, veksellar, o‘zaro talab va majburiyatlarni tenglashtirib voz kechish yo‘li bilan naqd valutasiz amalga oshiriladi.
Garchi xalqaro hisob-kitoblar shakllarining ba’zilarining o‘tkazilish yo‘llari ichki hisob-kitoblarga o‘xshash bo‘lsa-da, ammo ulardagi o‘tkazish yo‘llarida o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Bu xususiyatlarni quyidagicha ta’riflash mumkin.
Birinchidan, odatda ular hujjat tarzida, ya’ni moliya (chek, veksel) va tijorat (konosament, nakladnoy) hujjatlar yordamidaamalga oshiriladi.
Ikkinchidan, xalqaro hisob-kitoblar unifikatsiyalashgan (bir shaklga keltirilgan). Bunday shaklda hisob-kitoblarni amalga oshirishda ko‘pchilik mamlakatlar banklari, shu jumladan MDH, veksel va chek konvensiyalariga amal qilishadi (Jenevada 1930 va 1931-yillarda qabul qilingan va Parij xalqaro savdo palatasi e’lon qilgan «hujjatli akkreditivlar bo‘yicha unifikatsiyalashgan qoidalar»ga muvofiq xalqaro miqyosda hisob-kitob operatsiyalari olibboriladi). Bu hujjatlarga tashqi savdo aloqalarida bankka akkreditivto‘g‘risida buyruq berilganda va inkasso topshiriqnomalari berilganda murojaat etish lozim bo‘ladi. Xalqaro hisob-kitoblarning yana bir vositasi bank chekihisoblanadi. U bankning joriy hisobidan muayyan summani berish yoki boshqa hisobga o‘tkazish haqida bankka berilgan yozma farmoyishni ifoda etadi. Boshqacha qilib aytganda, bank cheki uni yozib (to‘ldirib) beruvchi bankning o‘z vakillik bankiga uning joriy hisobvarag‘idan chek egasiga muayyan summani o‘tkazish haqidagi yozma buyrug‘idir.
Veksel – bu muayyan miqdordagi qarzni belgilangan muddatda qat’iy to‘lash majburiyati yuklangan, qonun bilan tasdiqlangan holatda to‘ldirib rasmiylashtirilgan qarzdorlik tilxati. Bank vekseliesa bu o‘tkazma veksel (tratta) bo‘lib, bank tomonidan xorijiy bank korrespondent schyotiga to‘lash uchun beriladi. Bunda xalqaro banklar o‘tkazma veksellarni chiqaradi va to‘lovga qabul qiladi. Trattalar oq (ismi, familiyasi yozilmagan) o‘tkazma yoki oq muddatli, tijorat va bank trattalari turlariga bo‘linishi mumkin.
Eksport qiluvchilar xorijiy importchilarga beradigan tijorat veksellari asosida banklar, tovarlar va xizmatlarga haq to‘lashi mumkin. Agar oq tijorat vekselidan foydalanilsa, naqd pulli hisob-kitob shakliga rioya qilinadi. Agar muddatli trattadan foydalanilsa, hisob-kitob kreditga bajariladi. Bank veksellaritijorat veksellariga nibatan kengroq tarqalgan. Import qiluvchilar bank veksellarinimilliy va xalqaro banklardan sotib olib, o‘z qarz majburiyatlarini uzish uchun eksport qiluvchilarga jo‘natadi.
O‘tkazma veksel egasi trassant, veksel bo‘yicha qarzdor trassat deb yuritiladi. Vekselning amal qilish muddatini cho‘zishvekselprolongatsiyasideb ataladi. U qonunga muvofiq yoki qarzdor va qarz beruvchining o‘zaro kelishuviga ko‘ra rasmiylashtiriladi.
Akkreditiv hisob-kitoblar– bu tovarlar va xizmatlar uchun naqd pulsiz akkreditivlar bilan hisob-kitob qilish shakli. Odatda, turli shaharlarda joylashgan banklar o‘rtasida amalga oshiriladi. Tovar yetkazib beruvchi bankdan boshqa shahardagi xaridorning o‘ziga xizmat ko‘rsatadigan bankka saqlashga qo‘yganakkreditivlar hisobidan pul mablag‘larini oladi.
Akkreditiv – bank (bank – emitent) majburiyati bo‘lib, mol sotib oluvchi (importyor) ko‘rsatmasiga binoan mol sotuvchi (eksportyor) varag‘iga mablag‘ni o‘tkazish yoki ­­­­­­­­11F1tegishli summada (xizmat yoki tovar) akseptlashni sotuvchi tomonidan taqdim etilgan hujjatga muvofiq amalga oshirishni ifodalovchi hujjat. Akkreditiv shaklidagi hisobkitoblarda bir qancha banklarishtirok etishi mumkin: ­ akkreditivni oluvchi bank-emitent; ­ sotuvchiga akkreditiv ochilgani to‘g‘risida xabar beruvchi bank; ­ akkreditivni to‘lovchi yoki trattani akseptlovchi bank. Akkreditiv operatsiyalar to‘rt asosiy bosqichni bosib o‘tadi.
Tratta – o‘tkazma veksel. Kreditorning qarzdorga (odatda bankka) yozma buyrug‘i. Unda bankning uchinchi shaxs (remitent – taqdimchi)ga yoki trattani taqdim qilganga muayyan summadagi pulni to‘lashi ko‘rsatiladi.
Birinchi bosqich.Importyor tovarning jo‘natishga tayyorligi to‘g‘risida xabar olgandan keyin o‘z bankiga (bank-emitent) eksport bankida ma’lum summa va muddatga akkreditiv topshirig‘ini beradi.
Akkreditiv ochish topshirig‘i bilan birga akkreditiv berilishi uchun talab qilinadigan hujjatlar ro‘yxati ko‘rsatiladi.
Ikkinchi bosqich.Bank-emitentga tegishli bankda akkreditiv ochiladi va eksportyorga bu haqda habar qilinadi, zarur bo‘lsa akkreditiv ochilganligi tasdiqlanadi.
Uchinchi bosqich. Tovarni jo‘natgan eksportyor bankka talab etilgan hujjatlarni taqdim etadi va tovar uchun tegishli to‘lovni oladi (odatda u eksportyorning hisobvarag‘iga o‘tkaziladi).
To‘rtinchi bosqich. Eksportyor banki tovar hujjatlarini bank emitentga yuboradi, o‘z navbatida, bu hujjatlarni importyorga taqdim etadi va akkreditiv summasini qoplaydi (importyor bu summani to‘lab beradi).
Majburiyat turiga ko‘ra, bank akkreditivi «chaqirib olinadigan» va «chaqirib olinmaydigan» tasdiqlangan bo‘ladi. «Chaqirib olinadigan» akkreditiv muddatdan ilgari importyor yoki bank-emitent ko‘rsatmasiga binoan bekor qilishi mumkin. Bunday akkreditiv eksportyor manfaatlariga javob bermaydi va amaliyotda kam uchraydi. «Chaqirilmaydigan» akkreditiv eksportyorruxsatisiz bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin emas. U bank-emitentga eksportyorga to‘lovni amalga oshirish yoki trattani akseptlashning qat’iymajburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Eksportyor uchun «chaqirilmaydigan» akkreditiv qo‘llanilishi jihatdan afzal hisoblanadi. Agar bank-emitent akkreditivni ochuvchi bankka valuta qoplamasini jo‘natsa, akkreditiv ta’minlangan, aks holda ta’minlanmagan deyiladi.
Inkasso – xaridor hisobvarag‘idan pul summasini olish bo‘yicha bank harakati bo‘lib, mijozga xizmat ko‘rsatish hisob-kitob hujjatlari asosida va xaridorning o‘z topshirig‘iga ko‘ra amalga oshiriladi.
Hujjatli inkasso operatsiyasida eksportyor o‘z bankiga inkasso topshiriqnomasini beradi va tashqisavdo shartnomasida ko‘rsatilgan hujjatlarni taqdim etish bilan importyordan ma’lum valuta miqdorini olish lozimligini ko‘rsatadi. Boshqachaqilib aytganda, eksportyor o‘z banki orqali importyor bankiga inkassatsiya uchun hujjatlarni jo‘natadi. Inkassatsiya operatsiyasi to‘rtasosiy bosqichda o‘tadi.
Birinchi bosqich. Eksportyor o‘z bankiga inkasso topshiriqnomasi va unga ilova qilinadiganhujjatlarni beradi.
Ikkinchi bosqich. Eksportyor banki importyor mamlakatdagi bankkorrespondentga inkasso topshiriqnomasi va hujjatlarni yuboradi.
Uchinchi bosqich. Bank-korrespondent importyorga hujjatlarni taqdim etadi va inkasso topshiriqnomasida ko‘rsatilgan summani oladi yoki trattani akseptlaydi.
To‘rtinchi bosqich. Olingan to‘lov miqdori importyor bankidan eksportyor bankiga, undan esa eksportyor hisobvarag‘iga o‘tkaziladi.
Valutalar o‘rtasidagi nisbatni aniqlamasdan turib valuta operatsiyalarini o‘tkazish mumkin emas. Bu nisbatlar valuta «kotirovka»lari yordamida o‘rnatiladi. Valuta kotirovkasi deganda almashtirish uchun taqdim etilgan valutalar kursini va ular o‘rtasidagi nisbatni o‘rnatish tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, chet el valutakursining valuta birjasida maxsus idora tomonidan belgilanishi va maxsus bulletenlarda nashr qilinishi valuta kotirovkasi deyiladi. Kotirovka, odatda, birjada amaldagi vaziyat va qonunchilik normalariga muvofiq chet el valutalari, qimmatli qog‘ozlar kursini yoki mollar narxini belgilash va ularni qayd etish bilan bog‘liq. Valuta kotirovkasi rasmiy va bozor kotirovkasiga bo‘linadi. Rasmiy valuta kotirovkasi davlat (asosan Markaziy bank) tomonidan amalga oshiriladi. Rasmiy valuta kursidan davlat valuta operatsiyalarida, bojxona ishlarida, to‘lov balansini tuzishda foydalaniladi. Shuni qayd qilish lozimki, Markaziy emissiya banki belgilaydigan rasmiy valuta kursini hukumat belgilaydigan maxsus yoki valuta bozorida vujudga keladigan erkin valuta kursidan farq qilish kerak. Bozor kotirovkasi talab va taklifning joriy nisbati asosida doimo o‘zgarib turadi. U nobirjaviy valuta bozorida amalga oshiriladi. Keskin valuta cheklovlari mavjud mamlakatlarda bozor kotirovkasi deyarli qo‘llanilmaydi. Hamma operatsiyalar rasmiy kurs bo‘yicha amalga oshadi.
Valuta kursi – bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida ifodalangan narxi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valuta operatsiyalarini, shuningdek, bojxona to‘lovlarini amalga oshirish bo‘yicha hisob-kitoblarni bajarish uchun quyidagi chet el valuta kursining so‘mga nisbatanbo‘lgan narxini rasmiy ravishda e’lon qildi:
Chet el valutalari 2002 yil 30 iyul (so‘m) 2004 yil. 11 may (so‘m)12F1, 2008 yil. 20 may (so‘m) 1 Angliya funt sterlingi 1196,36 1797,22 2546,25 1 AQSh dollari 761,25 1009,11 1306,84, 1 Xitoy yuani 91,97 121,92 186,93 1000 Turkiya lirasi 0,45 0,67 0,10, 1 YEVRO 750,36 1194,69 2022,07 10 Yaponiya iyeni 63,86 89,70 125,36 1 Rossiya rubli 24,16 34,85 54,85 1 Ukraina grivnasi 142,86 189,38 258,78
Demak, 2008-yil 20-maydan bir hafta mobaynida O‘zbekiston Respublikasi valuta birjasida AQShning 1 dollari – 1306,84 so‘m, 1 YEVRO – 2022,07 so‘m, 1 Rossiya rubli – 54,85 so‘mga sotiladi. Shu narx dollarning, YEVRO va Rossiya rublining so‘mdagi valuta kursi bo‘ladi, ya’ni pulning pulga sotilish narxi valuta kursi deyiladi. Shu narxga ko‘ra valutalar birligi o‘rtasidagi nisbat valuta pariteti deyiladi. Masalan, 1 dollarning 1306,84 so‘mga sotilishi dollarning valuta kursi, ular o‘rtasidagi nisbatning1306,84 bo‘lishi valuta paritetidir. Uni valuta birligining qurbi, ya’ni uning xarid qobiliyati belgilaydi. Masalan, bir dollar, bir marka, bir so‘m, bir tanga, bir yuan, bir frankka nima olish mumkin, shungaqarab valuta shakllanadi. Valutaning qurbi narxga bog‘liq. Valuta kursini hisoblashda eng muhim tovarlar narxiga qarab har bir valutaning qurbi aniqlanadi.
Valuta kursining oshishi chetdan tovar keltirishni arzon qiladi, uning pasayishi esa chetga chiqariladigan tovar narxini oshiradi. Bunday hollarda tovarni tashqarigachiqarib, mamlakatdaginarxga nisbatan bir necha barobar arzon sotish ham ma’qulbo‘ladi. Masalan, kostyum ichki bozorda 50 ming so‘m turadi, tashqi bozorda xuddi shunday kostyum narxi 100 dollar. Valuta kursiga ko‘ra 1 dollar 1306,84 so‘m. Dollar hisobida kostyumning ichki bozordagi narxi: 50 000 : 1306,84 so‘m = 38,3 dollar. So‘m kursining oshishi tashqi bozorda 100 dollarga sotiladigan kostyumning 38,3 dollarga sotilishiga olib keladi. Natijada eksport qiluvchi har bir kostyumdan 61,7 dollar yutishga muvaffaq bo‘lishi mumkin. Valuta kursini aniqlash usullari valuta tizimlarining xususiyatlariga qarab turli mamlakatlarda turlichadir. Keskin valuta cheklovlari mavjud
Qarang: «O’zbekiston ovozi» gazetasi, 2008 – yil 20 may. davlatlarda valuta kursi ikkiusulda o‘rnatilishi mumkin. ­ sof boshqaruv usuli; ­ valuta koridori chegarasini belgilash usuli
Birinchi usulda hukumat yoki Markaziy bank talab va taklif darajasidan qat’iy nazar milliy valutaning kursini belgilaydi. Bunday valuta kursi boshqa valuta yoki bir qancha valutalar (valuta savati)ga nisbatan belgilanadi.
Ikkinchi usul Polsha, Chexiya, Slovakiya, Bolgariya, Ruminiya kabi davlatlarda ko‘proq qo‘llaniladi. Bu usulda Markaziy bank rasmiy valuta kursini birja kursi darajasida belgilaydi va birja kursining rasmiy valuta kursiga nisbatan o‘zgarish chegarasini belgilab beradi. Valuta kursining shu o‘zgarish chegarasinibelgilab berishbank ishida valuta koridori deb yuritiladi. Amaliyotda valutaning birjadagi kursining rasmiy kursga nisbatan o‘zgarish xavfi kuzatilsa, Markaziy bank valuta intervensiyasiniamalga oshiradi, ya’ni xorijiy valutani sotadi va sotib oladi. Valutaviy cheklashlar yo‘q yoki sezilmas darajada bo‘lgan davlatlarda Markaziy bank talab va taklif (milliy valutaning erkin suzib yurishida) hamda valuta intervensiyasi (boshqariluvchi suzishda)dan kelib chiqqan holda valutakursini belgilaydi. Valuta birjalari faoliyat ko‘rsatuvchi davlatlarda valuta kursi qariyb har kuni birja makleri va Markaziy bank tomonidanvalutani sotish va sotib olishga berilgan arizalar, Markaziy bank intervensiyasi siyosati bo‘yicha faoliyatini inobatga olgan holda o‘rnatiladi. Valuta cheklashlari deyarli yo‘q (sezilarsiz) yoki yo‘q mamlakatlarda bozor kursini bir-biri bilan doimiy aloqada bo‘lgan yirik tijorat banklari o‘rnatadi. Bu banklarni market-meykerlar deb ataydilar. Boshqa banklar kotirovkayuzasidan ularga murojaat qilishadi. Banklararo valuta kotirovkalari market-meykerlar tomonidan har bir valuta bo‘yicha mavjud bo‘lgan yoki kutilayotgan talab va taklifni taqqoslash (bu operatsiya amaliyotda fiksingdeb ataladi) asosida belgilanadi.
Valuta birjasi yo‘q davlatlarda valuta bozori qatnashchilari banklararo kurslardan foydalanishadi. Banklararo bozordagi o‘rtacha kurs bank mijozlari uchun valuta kursini o‘rnatishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Valuta birjalari mavjud davlatlarda banklararo kotirovkalar banklarning to‘lov aylanishi, to‘lovga layoqatliliginihisobga olgan holda, rasmiy birja kotirovkalari atrofidao‘zgarib turishi mumkin. Bunday banklarda rasmiy birja kotirovkasi ularning mijozlari uchun valuta kurslarining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Erkin valuta bozorida uning harbir elementlari (birjadagi va birjadan tashqaridagi) bir-biriga ta’sir etadi va ulardagi valuta kotirovkalari o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Valuta bozorida valutani kotirovka qilishning ikki usuli mavjud: to‘g‘ri va egri. Ko‘pchilik davlatlarda to‘g‘ri kurs qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, xorijiy valuta birligining kursi to‘g‘ridanto‘g‘ri milliy valutada ifodalanadi. Egri kotirovkada milliy valuta birligi ma’lum miqdordagi xorijiy valutada ifodalanadi. Bu usul (egri kotirovka) Buyuk Britaniyada, 1987-yildan esa qisman AQShda qo‘llaniladi. Banklararo valuta bozorlarida valuta kursining kotirovkasi ko‘proq AQSh dollariga nisbatan belgilanadi. Bu hol dollarning xalqaro to‘lovlarda ko‘p qo‘llanishi va rezerv vositasi sifatida saqlanishi bilan bog‘liq.
Savdo-sanoat sohasida faoliyatolib boruvchi mijozlar uchun valuta kotirovkalari amalga oshirish kross-kursga asoslanadi. Kross-kurs – bu ikki valuta o‘rtasida uchinchi valutaga nisbatan aniqlanadigan kurslar nisbatidir. Masalan, O‘zbekiston Markaziy banki yapon iyeniga nisbatan kursini aniqlamoqchi deylik. Bu holda iyenning so‘mga nisbatan kursi dollarga asoslangan holda aniqlanadi. Yuqoridagi jadvaldagi valuta kurslariga binoan 761,25 so‘m 1 dollarga teng. 1 yapon iyeni esa 6,4 so‘mga teng. Xo‘sh, yapon iyeni dollarda qanday aniqlanadi? 1$ = 761,25 so‘m
Kross-kurs 1 yapon iyeni = 6,39 so‘m = 119,1 yapon iyeniga teng. Demak, 1 AQSh dollari 119,1 yapon iyeniga teng ekan. Aynan shu ko‘rsatkich kross-kurs ko‘rsatkichini o‘zida ifoda etadi.
Valuta kursini barqarorlashtirishda davlat asosiy ahamiyat kasb etadi. Bu ishni u ikki yo‘l bilan amalga oshiradi.
Birinchidan, davlat o‘z pulini kredit bozoriga tashlab yoki kredit bozoridan chiqarib foiz stavkasiga ta’sir etadi. Agar foiz oshsa, kredit ham olinadi, kredit puliga kamroq valuta xarid etiladi. Natijada xorij valutasining narxi pasayib,milliy valuta kursi oshadi. Agar foiz stavkasi kamaysa, buning aksi yuz beradi.
Ikkinchidan, davlat valuta intervensiyasiga qo‘l uradi, ya’ni o‘z valutasi kursini barqaror saqlash yoki oshirishni ko‘zlasa, o‘z ixtiyoridagi chet el valutasini bozorgatashlaydi, natijada xorij valutasi kursi pasayadi, milliy valuta kursi oshadi. Valutako‘paysa, uning narxi arzonlashadi.
Milliy valuta kursining davlat tomonidan rasman pasaytirilishi devalvatsiyadeyiladi. Masalan, 1 dollar 761 so‘m bo‘lsa, so‘m devalvatsiya etilgach, uning kursi pasaytirilib, 1 dollar 771 so‘m bo‘lib qoladi. Valuta kursining rasmiy oshirilishi revalvatsiya deyiladi. Agar 1 dollar 761 so‘m bo‘lsa, so‘m revalvatsiyasidan so‘ng 1 dollar 700 so‘m bo‘ladi.
Valuta kursi ikki turga bo‘linishi mumkin: ­ qat’iy o‘zgarmaydigan kurs – valutalar narxi barqaror turadi; ­ suzib yuruvchi kurs – valutalarkursi o‘zgarib turadi, ammo ma’lum chegarada yuz beradi, ya’ni kurs cheksiz oshib yoki kamayib ketmaydi. Bunda valuta kursining yuqori va quyi chegarasi belgilanib, kurs shu oraliqda va me’yorda o‘zgaradi. Agar milliy valuta boshqa valutalarga almashtirilmasa, xalqaro hisob-kitob operatsiyalari amalga oshmaydi. Shu sababli albatta valuta konvertatsiyasi (almashtirilishi) talab qilinadi.
Milliy valutaning konvertatsiyasiuni boshqa valutalarga almasha olish xususiyatidir. Valuta kursi pul qadrini ifodalaydi. Xalqaro miqyosdagi o‘z qadri va obro‘-e’tiboriga qarab, valutalar ikki guruhga bo‘linadi: ­ konvertirlangan valuta– boshqa valutalarga erkin almasha oladigan pul; ­ konvertirlanmagan valuta– boshqa valutalarga almashtirish uchun qabul etilmaydigan kurs.
Valutaning qaysi guruhga kirishi uning barqarorligiga bog‘liq. Konvertirlanadigan valutalar boshqa pulga almasha oladi, lekin bu cheksiz yoki me’yorli bo‘lishi mumkin. Shu jihatdan ularning o‘zi ikki turga bo‘linadi:
To‘la-to‘kis (erkin) konvertirlanuvchi valutalar.Ular mamlakat ichida ham, xorijda ham boshqa valutaga erkin almashadi. Yer yuzida 100 ga yaqin shunday milliy valutalar bor. Ammo ular orasida erkin konvertirlanadigan valutalar borki, ular o‘ta obro‘li va hamma yerda jon deb qabul qilinadi, ular amalda jahon puli vazifasini o‘taydilar. Bular jumlasiga AQSh dollari, yevro, Shveytsariya franki,
Yaponiya iyenasi, Ingliz funt sterlingi, Kanada dollari kiradi. ­ Qisman konvertirlanadigan valutalar.Ular ma’lum pul operatsiyalarini o‘tkazish uchun yokicheklangan holda boshqa valutaga almashadigan pul. Bu pul o‘z-o‘zidan jahon puli emas, uning amal qilish doirasi cheklangan. Masalan, Shveysariya franki erkin konvertirlangan bo‘lsa, Fransuz franki bunday emas, u cheklangan holda konvertirlanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, jumladan, mamlakatimizda konvertirlangan valutaning bo‘lmasligi, uning jahon bozoriga, xususan, kapital bozoriga chiqishiga to‘sqinlik qiladi. Konvertirlangan valuta yo‘q joyga xorij kapitali oshiqmaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning sharti, eng avval pulni ichki konvertabelliginita’minlash – mamlakat ichki bozoridamilliy pulning xorijiy valutaga erkin ayirboshlanishini ta’minlashdir.
So‘ngra esa pulni tashqi valuta bozorida konvertirlash zarur bo‘ladi. Shunday valutaning yuzagakelishi jahon iqtisodiyotiga qo‘shilishning muhim sharti hisoblanadi.
Konvertirlanmaydigan valutalar boshqa valutaga almashtirilmaydi. Ularning sohibi bo‘lgan mamlakatlarning iqtisodiyoti qoloq, eksport potensiali zaif, shu sababli bu yerda xorijiy valutazaxiralari oz bo‘ladi. Konvertatsiya milliy iqtisodiyotni jahon xo‘jaligiga qo‘shilishiga olib keladi, shu bois u ertami-kechmi hamma yerda yuz beradi. Banklar valutalar kotirovkasinio‘tkazganda valuta bo‘yicha: ­ sotuvchi kursini; ­ sotib oluvchi kursini belgilaydilar.
Valutani kotirovka qiluvchi bank valuta bitimini doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan kurs bo‘yicha tuzadi. Banklar doimo xorijiy valutani sotib olganidan ko‘ra qimmatroqqa sotadilar. Masalan, Nyu-York va London valuta birjalarida dollarning funt sterlingga to‘g‘ri kotirovkasi amalga oshiriladigan bo‘lsa: ­ 1 f.st. = 1,4620 dollar – bu sotib olish kursi; ­ 1 f.st. = 1,5060 dollar – sotish kursi.
Ko‘rinib turibdiki, Nyu-York banki Angliya valutasini arzonga sotib olgan va qimmatiga, ya’ni 1 f.st.ga ko‘proq dollar (1,5060) ga sotgan. To‘g‘ri kotirovkada sotuvchi kursi doimo sotiboluvchilar kursidan yuqori bo‘ladi. o‘rtadagi farq marja deyiladi va bankning foydasini tashkil qiladi. Marja hajmi turli omillarga bog‘liq. Odatda beqaror konyunktura davrida, valuta kurslaridagi farqdan zarar ko‘rishi ehtimoli yuqori davrlarda marja oshadi. Marja miqdoriga shartnoma hajmi ham ta’sir etadi: u kichik bo‘lsa, marja yuqoribo‘ladi. Rasmiy axborotnomalarda valuta sotish va sotib olish bo‘yicha yoki ikkala kurs, ulardan bir yoki o‘rtacha kurs ko‘rsatilishi mumkin. O‘rtacha kurs – sotuvchi va sotib oluvchi kurslarning o‘rta arifmetigi. Sotuvchi o‘rtacha kursi – sotuvchi va o‘rtacha kursning o‘rta arifmetik qiymati. Xaridor o‘rtacha kursi –xaridor va o‘rtacha kursningo‘rta arifmetik qiymati. Xalqaro to‘lov aylanmasida xorijiy valuta naqd emas, balki naqdsiz holatda amal qiladi. Tabiiyki, turli xil to‘lov vositalari kurslari turlicha, chunki ularning ishonchlilik va valuta riski darajalari turlichadir. Telegraf o‘tkazmasi bo‘yicha valuta kursi eng yuqoridir, chunki unda xorijiy valuta shu zahoti yoki kelasi kuni to‘lanadi. Bu operatsiya valuta riskini deyarli chetlab o‘tishga imkon beradi. Odatda, ularning kurslari rasmiy byulleten va kotirovka jadvallarida e’lon qilinadi. Boshqa to‘lov vositalari kursi u asosida aniqlanadi. Valuta bozorida turli turdagi shartnomalar amal qiladi. Ularning ko‘pchiligi spotshartlari asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy xususiyati shundaki,bitimni imzolash va bajarish vaqtlari qariyb mos keladi. Bitimning bunday turida valuta sotuvchidan sotib oluvchiga shartnoma imzolanishi bilanoq (ko‘pi bilan ikki ish kunida) yetkaziladi. Spot shartnomalariga jami valuta shartnomalarining 90 foizi to‘g‘ri keladi. Ikkinchi valuta shartnomasi turi – muddatli shartnoma. Bunday shartnomalarning ikki xususiyati bor. Birinchidan,shartnoma imzolanishi va bajarilishi orasida ma’lum vaqt intervali bor. Bir haftadan olti-o‘n ikki oygacha. Ikkinchidan,valuta kursi shartnoma imzolangan davrda belgilangani bo‘yicha qabul qilinadi. Valuta kurslari o‘zgarishlari unga ta’sir etmaydi. Muddatli shartnomalar valuta risklaridan sug‘urtalanish yoki valuta spekulatsiyasi maqsadida amalga oshiriladi. Eksportyor o‘zini xorijiy valuta kursining tushishidansug‘urtalash maqsadida kelgusi valuta daromadini muddatli kurs bo‘yicha sotishi mumkin. Importyor xorijiy valuta kursi oshishidan o‘zini sug‘urtalash maqsadida kelgusi valuta tushumini ma’lum muddatga, muddatli kurs bo‘yicha sotishi mumkin.
Rivojlangan davlatlar valuta bozorlarida valuta kursining o‘zgarishiga qarab ishlovchi valutachilar faoliyati to‘g‘risida qisqacha to‘xtalish mumkin. Bu valutachilarning asosiy maqsadi valuta bozorida valuta kurslarining o‘zgarishi asosida katta foyda olishdan iborat. Valuta kursining oshishi yoki pasayishiga qarab faoliyat ko‘rsatuvchilar xalqaro amaliyotda «ayiqlar»va«buqalar»deb ataladi. Ular faoliyatining mohiyati quyidagilardan iborat. Agar valuta kursi tushishi kutilsa, valuta kursi pasayishiga o‘ynovchilar (ularni xalqaro amaliyotda «ayiqlar» deb atashadi) valutani shartnoma tuzilgan davr (muddatli kurs) kursi bilan sotish to‘g‘risida muddatli shartnoma tuzadilar. Agar bu muddatda valuta kursi tushsa, ayiqlar valutanibozordan pasaygan kursda sotib olib, uni muddatli kurs, ya’ni oldingi shartnomada ko‘rsatilgan yuqori kurs bo‘yicha sotadilar va kurslaro‘rtasidagi farq miqdorida foyda oladilar.
Valuta kursining ko‘tarilishiga o‘ynovchilar («buqalar») esa valuta kursi oshishi kutilganda, valutani keyinchalik shartnoma tuzilgan vaqtdagi kurs bo‘yicha sotib olishga kelishilgan muddatli shartnoma tuzadilar. Kurs oshgandaesa valutani muddatli shartnomada belgilangan (oldingi) narx bo‘yicha sotib oladilar va oshgan yuqori narxda sotib foyda ko‘radilar.
Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatlioperatsiyalar forvard operatsiyalari deb yuritiladi. Forvard operatsiyalaridagi valuta kursi spot shartnomasi bo‘yicha kursdan farqlanadi. U mukofot va chegirma usuli bilan o‘rnatiladi. Mukofot forvard kursi spot kursidanmukofot miqdoriga ko‘pligini bildiradi. Forvard marjasi, ya’ni spot vaforvard orasida farq jahon kapitali bozoridagi depozitlarning foiz stavkalariga bog‘liqbo‘ladi. Depozit foizi kichik davlatlarda valuta kursi mukofot bilan, katta davlatlarda valuta kursi chegirma bilan belgilanadi.
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valuta shartnomalaridan biri svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valuta savdo-sotig‘ini darhol amalga oshirish sharti (spot) va shu bilan birga unga qarshi muddatli shartnoma tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu zahoti uni sotib olish bo‘yicha muddatli shartnoma tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo‘yicha muddatli shartnomani tuzish kiradi.
Forvard shartnomasi turlaridan biri opsionshartnomasidir. Opsion shartnomasini o‘ziga xos xususiyati sotib oluvchining valutani emas, balki uni sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valutani ma’lum miqdorda sotish yokisotib olish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu miqdordagi valutani sotish yoki sotib olish huquqidan foydalanmaslik huquqigaham ega. U bu uchun sotuvchiga opsion mukofotini to‘laydi. Agar sotib oluvchi o‘z huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar ko‘radi. «Spot», forvard va opsion shartnomalari banklararo bozorlarda va birjalarda amalga oshiriladi. Birjadaamalga oshiriladigan ixtisoslashgan shartnomalarga fyuchers shartnomalari kiradi. Fyuchers operatsiyalari fyuchers shartnomalarini sotish vasotib olish bo‘yicha tuziladi.
Fyuchers operatsiyasi valutani sotib olish yoki unga qarama-qarshi operatsiya bilan tugaydi. Fyuchersoperatsiyasining natijasi bu yutqazgan tomonning yutgan tomonga shartnoma tuzilgan va amalga oshirilgan vaqt orasidagi kursi farqini to‘lashdir. Bu farqni birjaning hisob-kitob (kliring) palatasi to‘lab beradi. Fyuchers shartnomalari imzolanishi bilan birjaning hisoblash markazida ro‘yxatdan o‘tadi. Fyuchers va boshqa muddatli shartnomalarning maqsadi valuta operatsiyalarini xejirlashyoki chayqovchilik asosida foyda olishdir. Banklar o‘z mijozlarining valuta risklarini o‘z zimmasiga olsalar (forvard operatsiya o‘tkazganda), unga teskari fyuchers bitimi yordamida bu risklarni kamaytiradi (yo‘qotadi)lar. Fyuchers bitimi tugaganda esa ular real tovarlar bitimidan ko‘rgan zararni, valuta kursi orasidagi farqdan olgan daromadi hisobidan qoplash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Valuta kursi orasidagi farq tufayli foyda olish maqsadida banklar valuta arbitrajinio‘tkazishadi. Bu valutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik teskari bitim qilib, valuta kurslari farqi yordamida foyda olish maqsadida o‘tkazishni ifodalaydi. Arbitraj ikki xil - joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valuta bozorlaridagi kurs farqi orqali foyda olishini bildiradi. U valuta riski bilan bog‘liqemas, chunki valuta savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshadi. Masalan, bank vakili Gonkongda valutani sotib oladi (sotadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining NyuYorkdagi korrespondenti orqali shu valutani sotadi (sotib oladi).
Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valuta kursi orasidagi farq orqali foyda olishdir. Valuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va bu turdagi operatsiyalarda valuta risklari mavjud bo‘ladi.
Bank valuta operatsiyalarini bajargandaunga o‘z valuta resurslarining bir qismini sarflaydi. Bunda bankning xorijiy valutalar bo‘yicha majburiyat va talablari orasidagi nisbat o‘zgaradi. Bankning xorijiy valutalarni sotish va sotib olish jarayonida valutalar bo‘yicha talab va majburiyatlar nisbati holati banklarning valutaviy holati deyiladi. Valuta bo‘yicha majburiyatlar va talablar teng bo‘lgan holda yopiq, teng bo‘lmagani ochiq valuta holati deyiladi.
Ochiq valutaviy holatida – bank valuta bo‘yicha qarshi bitimni amalga oshirganda valutakursining o‘zgarishi natijasida oldingi sotgan valutasiga nisbatan kam valuta olishi, ya’ni zarar ko‘rishi mumkin.
Shuning uchun bu holatda valuta kursining o‘zgarishi valuta riskining vujudga kelishiga olib keladi. Ochiq valutaviy holati uzoq yoki qisqa bo‘lishi mumkin. Qisqa valutaviy holatida sotilgan valuta bo‘yicha majburiyatlar, sotib olingan valuta bo‘yicha talablardan oshadi, ya’ni xorijiy valutani sotish uni sotib olishdan yuqori bo‘ladi.
Uzoq valutaviy holatda esa, aksincha, xorijiy valutani sotib olish uni sotishdan yuqori bo‘ladi, ya’ni sotib olingan valuta bo‘yicha talablar uni sotish majburiyatlaridan ko‘p bo‘ladi. Bu holatlarni quyidagi misollar bilan yaqqolroq tushuntirish mumkin.
Masalan, ertalab bankda Yapon iyeni va funt sterling bo‘yicha yopiq valuta holati bo‘lsin. Bank ochilishi bilan mijoz bankka iyenga funt sterling sotish to‘g‘risidagi murojaat qilsin. Agar shu paytda 1 funt sterling kursi = 172 iyen bo‘lsa, bankmijozga 172 valuta kursi bo‘yicha 1 million funt sterlingni sotsin. Bunda bank ochiq valutaviy holatiga ega bo‘ladi.
Angliya funt sterlingi bo‘yicha qisqa valutaviy holati = 1 000 000 funt sterling. Yaponiya iyeni bo‘yicha uzoq valutaviy holati = 172 000 000 Yaponiya iyeni. Banklar har bir valutaviy holat bo‘yicha risklar darajasini belgilaydilar. Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida valutaviy holatni doimiy ravishda nazorat qilish uchun ular bilan bog‘liq jarayonlar EHMlariga kiritiladi va undagi ma’lumotlar bo‘yichavaluta risklarining oldini olish choralari ko‘rib boriladi.