|
15 rasm. Elektrodializator*
elektrodlar; 2-Yarim O‘tkazuvchi parda; 3-aralashtirgich.
Kdrama-sarshi kutbli erituvchilar yordamida tozalash.
Bunda kutbsiz ajratuvchidan olingan ajratmaga kutbli eruvchi suv kushilsa, ta’sir etuvchi molda suvli kdtlamga utadi, betona moddalar esa kutbsiz kdglamda kiladi. Masalan, adonizid olishda xloroformli ajratmaga suv kushib, xloroform butlatiladi, bunda ta’sir kiluvchi molda suvga utadi, betona moddalar esa kutbsiz xloroformda krlib, chukmaga tushadi, suzish yuli bilan tozalanadi.
Xromatografii usul — sorbsiya. Gaz, but va erigan moddalarning qattiq yoki suyuq moddalarga yutilishi sorbsiya deyiladi. Sorbsiya adsorbsiya, absorbsiya va xemosorbsiyalarta bulinadi.
Adsorbsiya — moddalarning sorbent yuzasiga yutilishidir. Sorbentlarda juda ko‘p miqdorda tovakchalar bo‘lganligi uchun yuzasi katta bo‘ladi. Masalan, 1 g faollashtirilgan kumir 600-1000 m2 yuzani tashkil kiladi, ajratmalardan fakat ma’lum moddalarnigina shimib olish xususiyatiga eta.
Absorbsiya — moddalarning dattik, yoki suyuq, jisimga butunlay yutilishidir. Masalan, efir moylarini olishda absorbsiyadan foydalaniladi. Oziq-ovqat va dori modmalarining tanada so‘rilishi ham absorbsiya orqali amalga oshadi.
Xemosorbsiya — moddalarning kimyoviy birikma hosil qilib yutilishidir. Xemosorbsiyaga ion almashinishlar kiradi. Novogalen preparatlarini ishlab chikarishda ko‘prok, adsorbsiya usuli ishlatiladi.
Adsorbsiya jarayoni quyidagicha olib boriladi: tozalanadigan ajratma sorbent bilan tuldirilgan kolonka orqali ma’lum tezlikda o‘tkaziladi.
Bunda adsorbentda biofaol yoki betona moddalar yutiladi, kolganlari erituvchi oqimda kolonkadan utadi. Sungra ta’sir kiluvchi modda yutilgan bulsa, tegishli erituvchi bilan yuvib, ajratib olinadi, adsorbentning yutish xususiyati cheklanganligi sababli u tuyinguncha jarayon davom ettiriladi.
Ko‘pincha adsorbsiya jarayonida issikdik ajralib chiqadi, shuning uchun karoratni pasaytirish adsorbsiya jarayonini tezlashtiradi, haroratni kutarish esa teskari jarayon, ya’ni desorbsiyani tezlashtiradi. Adsorbsiya qutbsiz sorbentlardagi molekulalararo kuchlarning tortashi xisobiga, kugbli sorbeitlarda esa elektr kuchlari- ning uzaro ta’siri natijasida amalga oshadi. Masalan, faollashtirilgan kumirdagi adsorbsiya molekulalararo kuch orkali amalga oshsa, silikagelda elektr kuchlari ta’siri natijasida sodir bo‘ladi.
Odatda modda sorbent yuzesida yupka monomolekulyar qatlamni hosil kilib yutiladi va uning miqdori adsorbent yuzasiga boglik bo‘ladi.
Adsorbsiyami xarakatlantiruvchi kuch adsorbsiyalanadigan modda bilan uning konsentratsiyam orasidagi fark bo‘lib, bu fark kancha katta bulsa, jarayon shuncha tez ketadi. Adsorbsiyalanadigan modda miqdori (q) quyidagi tenglama bilan topiladi.
q = D5 S F t,
bu erda:
D — adsorbsiyadagi massaning uzatish koeffitsienta;
S — konsentratsiyalar farki;
F — yuza;
t — vakd;
Adsorbentlar uta mayda tashki (g‘ovaksiz) va ichki (g‘ovakli) yuzasi katta bo‘lgan gaz va suyuqliklardagi moddalarni yutish (adsorbsiyalanish) xususiyatiga eta bo‘lgan jismdir. Adsorbentlar ikki guruxga bulinadi:
a) g‘ovaksiz (uta maydalangan tuprok, qurum, korakuya); b) g‘ovakli (faollashgan kumir, silikagel).
Faollashgan kumir ko‘p ishlatiladi. Yogochlardan olinadigan kumir 800-1000°C da faollashtirilganda kumir g‘ovaklaridagi smolalar va boshqa moddalar qisman yonadi yoki uchib ketadi, natijada ko‘p sonli g‘ovaklar hosil bo‘ladi. Faollashtirilgan 1 g kumirning yuzasi 1000 m2 gacha etib, teshiklarining diametri 3 nm.gacha bo‘ladi.
Kumir gidrofob bo‘lib, deyarli suvni yutmaydi. Shuning uchun u bilan ajratmalarni pigmentlardan tozalash mumkin. Adsorbent sifatada silikagel (SiO2) ham ishlatiladi, u gidrofill xossaga ega bo‘lganligi sababli suvli ajratmalarni tozalashda ishlatilmaydi. U suv molekulalarini yutadi va shuning uchun gidrofob erituvchili ajratmalarni (xloroform, efir) tozalashda ishlatiladi. Alyumin oksid va bentonitlar ham adsorbent sifatila ishlatiladi.
Adsorbsiyada ishlatiladigan asboblar — adsorberlar deyilib, ular uzlukli va uzluksiz ishlaydi.
Uzlukli ishlaydigan adsorberlar balandligi
6-10 m, diametri 0,6-1,2 m bo‘lgan kolonkadan iborat bo‘lib, lapsha panjarasi bo‘ladi.
Ishlatishdan oldin panjara ustiga kalin chalo yopiladi, kalonka adsorbent bilan tuldiriladi va yukoridan ma’lum tezlikda tozalanadigan ajratma yuboriladi (16-rasm).
Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar bir nechta kolonkadan iborat batareya bo‘lib, tozalanadigan ajratma birinchi kolonkaga yuboriladi, unta ta’sir kiluvchi yoki yot modda yutiladi. Kolonka orqali rangli ta’sir kiluvchi moddasi bo‘lgan ajratma chikdshi bilan u boshqa kolonkaga almashtiriladi. Birinchi kolonkadagi adsorbent olib tashlanadi yoki yuviladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
