amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

Ajratmalarni betona moddalardan tozalash. Bu eng asosiy boskich bo‘lib, olinadigan preparatlarning sifati va turrunligi ko‘pincha ularning tozalik darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Ba’zan bitga preparat olish uchun bir nechta tozalash usullari ketma-ket kullanilishi mumkin. hozirgi kunda ta’sir kiluvchi yoki begona moddalarni tanlab chuktirish, xromatografik va uzaro aralashmaydigan ikkita suyuqlik yordamida tozalash usullari mavjud. Ta’sir kiluvchi yoki begona moddalarni tanlab chuktirish turli usullar yordamida amalga oshiriladi.
Denaturatsiya. Ko‘pchilik usimlik xom ashyolaridan olingan ajratmalar tarkibida begona okril bo‘ladi. Bu murakkab organiq birikmalar turli tashki omillarga (kszdirish, UB radiatsiya, ultratovush va h.k.) juda sezgir bo‘ladi. Bu omillar ta’sirida okrillar uz xossasini o‘zgartiradi va chukmaga tushadi. Bunga okrillar denaturatsiyasi deyiladi. Bu kdytmas jarayon bo‘lib, undan ajratmani tozalaщsa foydalaniladi. Agar ajratma kdynatilsa, u denturatsiyaga uchrab, chukmaga tushadi va u suzib tozalanadi.
Tuzlash. Ajratmaga ko‘p miqdorda ko‘pli tuyingan elektrolitlar kushilsa, yukori molekulali tabiiy birikmalar (okrillar, elimlar, shilimshik, moddalar, pektinlar) chukmaga tushadi. Bunga kuchli elektrolit ionlarining biopolimer atrofidagi suvni o‘ziga tortib olishi va zaryadsizlanib krlgan molekulalarning bir-biri bilan yopishib chukmaga tushishi sabab bo‘ladi.
Kation va anionlarning gidratatsiyalanish xususiyatiga qarab tuzlar turli «tuzlanish» xususiyatlariga ega bo‘ladi. «Tuzlanish» asosan anionlarga bog‘liq, eng ko‘pli anion litiy sulfat xisoblanadi. Ammo arzon bo‘lganligi uchun ko‘pincha natriy xlorid ishlatiladi.
Spirt yordamida tozalash. Bunday tozalash mexanizmi tuzlash bilan bir xil. Spirt yordamida tozalash usulidan galen preparatlari olishda keng foydalaniladi.
Dializ va elektrodializ. Dializ va elektrodializ xodisasidan ba’zan ajratmalarni tozalashda foydalaniladi. Dializda biopolimerlar molekulasining ulchovi katga bo‘lganligi sababli, yarim o‘tkazuvchan pardadan uta olmaydi, shu bilan birga molekula ulchovi kichik bo‘lgan biofaol moddalar ular orqali oson utadi. Dializ uchun jelatina, sellofan, kollodiy va nitrotsellyulozalardan tayyorlangan pardalar ishlatiladi. Odatda dializ jarayoni juda sekin sodir bo‘ladi. Xaroratning kutarilishi, dializ ketadigan yuzaning kattalashishi va elektr toki ta’sir kilishi bilan bu jarayon tezlashadi. Elektr toki ta’sirida ionlarga parchalanadigan moddalarning yarim o‘tkazuvchan parda orqali utishiga elektrodializ deyiladi. Elektrodializning oddiy kurilmasi yarim o‘tkazuvchan pardalar orqali uch qismga bulinadi. Urtadagi obzanga tozalanadigan ajratma kuyiladi (15- rasm).
Bunda kationlar yarim o‘tkazuvchi parda orqali anodga, anionlar esa katodga borib yigiladi. Urtadagi obzanda yarim o‘tkazuvchi parda orkali utolmagan moddalar yigiladi.