Amaliy mashg`ulot№1. Mavzu: Ishlab chiqarishda ish kuni xronometraji,mehnatning og`irligi va keskinligi(zo`riqish) ni baholashni o`rganish

Organik changlar o‘simliklardan(yog‘och,cho‘yan,un), hayvonlardan (jun, tuklar, maydalangan suyak),kimyoviy(plastmassa,kimyoviy tola va boshqalar,organik mahsulotlar)moddalardan hosil bo‘ladi.
Noorganik changlar metall(mis,cho‘yan,alyumin),turli mineral(ohak,tsement va b.)changlari kiradi.Organik va noorganik zarralardan tashkil topgan chang “aralash chang” deyiladi.
Alangalanuvchanligi va portlashga xavfliligi bo‘yicha changlar yonmaydigan (qum, asbest),yonadigan (yog‘och paxta),portlash xavfi bor(ko‘mir,magniy, alyuminiy)turlarga ajratiladi.Kimyoviy tarkibiga qarab changlar zaharli va zaharsiz (qo‘zg‘atuvchi) bo‘ladi.Chang odam organizmiga zararli tasir etadi.
Qo‘zg‘atuvchi changlar(mineral,po‘lat,cho‘yan,yog‘och)ning zararli zarralar maydaligi,massasi,eruvchanligi,qattiqligi,shakliga bog‘liq.Organizm uchun eng xavflisi mayda zarrali chang hisoblanadi.
O‘lchamlari 0,2-0,5mkm zarralar yuqori nafas yo‘llarida tutilib qoladi; 0,1mkmdan kichiklari organizm uchun juda xavfli,chunki yuqori nafas yo‘llarida ushlanib qolmasdan,o‘pkaga kiradi,o‘tirib qoladi va potologik jarayon xosil qiladi.Buni “Pnevmokonioz” deyiladi va har qanday chang keltirib chiqarishi mumkin. Kvarts changidan kelib chiqqan va keng tarqalgan turi “salikoz” deyiladi.

CHangning havo muhitidan uzoq muallaq holda saqlanishi va o‘pka sathiga etib borishi, uning katta kichikligiga bog‘liq.

CHangning biologik aktivligi(zaharlilik,fibrogenlik,allergenlik,qitiqlovchi ta’siri) uning kimyoviy tarkibiga bog‘liq.Uning suvda va to‘qimalar suyuqliklarida eruvchanligi musbat va manfiy ahamiyatiga ega.Agar chang zararli bo‘lmasa,u eruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lsa,o‘pkadan tezda chiqib ketishiga imkon bo‘ladi, zararli bo‘lsa,uning organizmga salbiy ta’siri tezlashadi va tez qonga so‘riladi.
Eng xavfli changlar tarkibiga kremniy ikki oksidi (SiO₂) bo‘lgan changlar kiradi. Bunday chang organizmga ta’sir etishi natijasida o‘pkada pnevmokanioz - kasb kasalligi sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Mendeleev ma’lumotiga ko‘ra uglerod tirik va o‘simlik dunyosining asosiy qismini(tarkibini)belgilasa,kremniy esa er qalamini asosini tashkil etadi.U er qobig‘ining 27,6 % ni tashkil etadi. Erkin kristall,kremniy (II) oksidi,kvars changlari eng agressiv,fibrogen chang hisoblanadi.
CHang–ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan qattiq jismlarni mayda zarrachalarga parchalanishida hosil bo‘ladigan va ishlab chiqarish korxonalari, sexlarining havosida ma’lum o‘lchamlarga ega bo‘lgan qattiq zarrachalardir.
CHang tog‘ kon, metallurgiya, un sanoatlarida, qurilishlarda, qishloq xo‘jaligida, halq xo‘jaligida va ko‘pgina korxonalarda uchraydigan zararli omildir.