Amaliy audit

9.1-jadval 
Kassadagi pul mablag`lari hisobiga oid muomalalarni audit obyektlari 
Ko`rsatkichlar nomi 
Schyotla
r raqami 
Moliyaviy hisobot 
shakllaridagi 
ko`rsatkichlar 
1-shakl 
4-shakl 
Satr 
raqami 
Satr 
raqami 
1 
2 
3 
4 
Kassadagi pul mablag`lari 
5000 
330 
010-240 
Hisob-kitob schyotidagi pul mablag`lari 
5100 
340 
010-240 
Chet el valutasidagi pul mablag`lari 
5200 
350 
250-280 
Bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag`lari 
5500 
360 
Pul ekvivalentlari 
5600 
360 
Yo`ldagi pul mabalag` (o`tkazma) lari 
5700 
360 
Xulosa qilib aytganda, auditor (auditorlar guruhi) kassadagi pul mablag`lari va 
kassa muomalalarini hujjatli tekshirishni boshlashdan oldin, odatda, kassadagi naqd 
pullar, qimmatli qog`ozlar va qat'iy hisobot blanklarini inventarizatsiyadan 
o`tkazishlari shart. Bunda pul mablag`larini hisobga olishga doir respublikamizdagi 
qonunlar va me'yoriy hujjatlarga asoslanish zarur. 
9.2. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi 

---

381 
Kassa muomalalari odatda, kassir, bosh buxgalter yoki unga vakolatli shaxs 
ishtirokida kassadagi pul mablag`larini inventarizatsiya qilishdan boshlanadi. 
Korxonada bir nechta kassa mavjud bo`lgan hollarda pul qoldig`ining kamomadi 
bo`lgan taqdirda, uni boshqa kassa hisobidan qoplanishi, kassa daftaridagi qoldiqni 
o`zgartirish mumkinligini oldini olish maqsadida auditor boshqa kassa eshiklarini 
muhrlab qo`yadi. 
Auditor kassirdan inventarizatsiya o`tkazish vaqtigacha bo`lgan kassa 
muomalalari bo`yicha kassa hisobotini talab qiladi. Shuningdek, barcha kirim va 
chiqim hujjatlari uning tomonidan hisobotga kiritilganligi va inventarizatsiya vaqtiga 
kelib kassaga kirim qilinmagan va hisobdan chiqarilmagan pul mablag`lari yo`qligi 
to`g`risida tilxat berishi lozim. 
Shundan keyin kassir, pul kupuralarini guruhlashtirishni boshlaydi hamda 
auditor va bosh buxgalter ishtirokida ularni to`la hisob-kitobini o`tkazadi, bank 
muassasasidan olingan muhrlangan pul mablag`lari ham sanovdan o`tkazilishi kerak. 
Auditor shunga ahamiyat berishi kerakki, kassa chiqim orderida yoki uning 
o`rnini bosadigan boshqa hujjatda pul oluvchining tilxati bilan tasdiqlanmagan kassa 
pullarini berish, kassadagi naqd pul qoldig`ini qoplashga qabul qilinmaydi. Kassa 
kirim orderlari bilan tasdiqlanmagan naqd pullar ortiqcha pul sifatida kirim qilinadi. 
Xojalik yurituvchi subyekt rahbari va bosh buxgalteri imzosi bilan tasdiqlanmagan 
kassa chiqim hujjatlari, kassadan vaqtinchalik pul olinganligini bildiruvchi tilxat va 
shunga o`xshash boshqa hujjatlar inobatga olinmaydi va kamomad deb hisoblanadi. 
Auditor to`g`ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish va 
unda tekshiruv paytida bo`lgan qoldiqni ko`rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida 
kassada ish haqi to`liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo`lsa, auditor bosh 
buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo`shishni taklif 
etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to`g`ri kelib, ko`p 
xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo`lsa, bunday vedomostlar kassir 
hisobotiga qo`shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman 
to`langan chiqim hujjatlari (to`lov vedomostlari) sifatida yozib qo`yilishi mumkin. Bu 
holda har bir to`lov vedomostida qaysi tartib raqami bo`yicha ish haqi berilganligi va 
uning jami summasi ko`rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh buxgalter va auditor 
imzolari bilan tasdiqlanadi. 
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog`ozlar 
(aksiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), qatiy hisobot blankalari, 

---

382 
sanatoriya va dam olish uylari yo`llanmalari, aviachiptalar va boshqa qimmatli 
qog`ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada ko`rsatiladi. 
Auditor kassadagi pul mablag`larini tekshirish bilan birga ayni paytda seyflar 
(yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa eshiklariga 
seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o`rnatilganligi va uning ishlashi, kassani 
qo`riqlishning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to`landi» degan shtamplar bilan 
ta'minlanganligi ham tekshiriladi. 
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to`liq va o`z vaqtida 
kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o`zaro taqqoslash usulini qo`llaydi. 
Bunda, I-sonli jurnal orderining vedomost tomonida 5010 - «Milliy valutadagi pul
mablag`lari» schyotining debeti bo`yicha aks ettirilgan summalarni 22-sonli jurnal 
orderda aks ettirilgan 5110 
- 
«Hisob-kitob schyoti» ning kredit oborotlari bilan 
solishtiriladi ular bir-biriga to`g`ri kelishi shart. To`g`ri kelmaslik hollari uchraganda 
summalar kassa kirim orderlari, bank ko`chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar 
koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur hollarda esa bevosita bank muassasasida 
tekshiriladi. 
Agar bank ko`chirmalarida o`chirilgan, to`g`rilangan, shuningdek qoldiqlar 
to`g`ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko`chirmani olish zarur. 
Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan hujjatlarning 
quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a shakl. «Kirim va chiqim kassa 
hujjatlarini ro`yxatga olish jurnali», ordersiz rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, 
KO-4 shakl «Kassa daftari», KO-5 shakl «Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan 
pullarni hisobga olish daftari», 5010 
- 
«Milliy valutadagi pul mablag`lari», 5020 - 
«Xorijiy valutadagi pul mablag`lari», 5520 - «Chek daftarchalari», 5610-«Pul 
ekvivalentlari», 5710-«Yo`ldagi pul mablag`lari» va 58I0-«qimmatli qog`ozlar» 
schyotlari yuritiladigan hisob registrlari (Jurnal-orderlar, vedomostlar, daftarlar, Bosh 
daftar, tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar). 
Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e'tibor berish zarur, xususan 
har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim hujjatlariga «olindi» degan, chiqim 
hujjatlariga esa «to`landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi 
ko`rsatilganligi, shuningdek ularda o`chirilgan va tuzatilgan izlar yo`qligi aniqlanishi 
lozim. 
«Kassa operatsiyalarini tekshirayotganda auditor kassa operatsiyalari tartibiga 

---

383 
qanday rioya qilinayotganini, kassa intizomini, naqd pul bilan amalga oshirilgan 
operatsiyalar qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlashi lozim. 
Naqd pullarni olish va berishda amalga oshirilgan operatsiyalar bilan bog`liq 
bo`lgan hujjatlar to`g`ri rasmiylashtirilganligini tekshirish, barcha kirim va chiqim 
kassa orderlari, to`lov qaydnomalari va boshqa hujjatlar aniq, o`chirilmasdan va 
to`g`rilanmasdan to`ldirilganligi, barcha orderlar va ularning ilovalari operatsiya sodir 
etilgan sana va kassirning imzosi qayd etilgan holda, «olingan» yoki «to`langan» 
degan tamg`alar bilan tasdiqlanganligiga ishonch hosil qilish lozim. Chiqim 
orderlarida (qaydnomalarida) «to`langan» degan tamg`a bosilmaganligi ayrim 
holatlarda ulardan qayta foydalanishga olib keladi»
1
. 
Amaliyotda kassa muomalalariga doir suiste'mol qilishlar asosan ish haqi va 
hisobdor summalar bo`yicha ko`p uchraydi. Bunda vedomostlarga «o`lik jonlar» ni 
kiritish, berilishi lozim bo`lgan jami summani oshirib ko`rsatish, kassa hisobotiga 
qayta qo`shish maqsadida chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib 
olib, sanasini o`zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani 
ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi.
Auditor bulardan tashqari kassa muomalalarini tekshirish jarayonida 
quyidagilarga ham alohida e'tibor berishi lozim: 
- 
kassani har oyda to`satdan tekshirilishi; 
- 
kassirning kassa hisobotlarini o`z vaqtida buxgalteriyaga topshirishi;
- 
kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga ilova qilingan 
hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to`g`risida bosh buxgalter yoki bosh 
buxgalter o`rinbosarining imzosi borligi; 
- 
mehnatga haq to`lash, xizmat safari, xojalik sarflari va boshqa maqsadlar 
uchun bankdan olingan naqd pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi; 
- 
kassadagi naqd pul qoldiqlarining korxona uchun bank tomonidan 
belgilangan limitga to`g`ri kelishi; 
- 
deponent qilingan mehnat haqi summalari va realizatsiyadan tushgan naqd 
pul mablag`larining bankka o`z vaqtida topshirilishi;
1
Audit. O’quv qo’llanma. 1,2-tom. M.M. Tulaxodjaeva va F.G. G’ulomovalarning tahriri ostida.-T.: 2004., 53 b. 

---

384 
- 
kassadan naqd pullarni begona shaxslarga berish hollari va shunga 
o`xshashlar; 
- 
naqd pul olish uchun to`ldirilmagan cheklarga rahbar va bosh buxgalter 
tomonidan imzo qo`yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul olish mobaynida 
mustaqil to`ldirish uchun berish hollari; 
- 
naqd pul olish uchun chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi 
holati; 
- 
korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish daftari» (KO-Z shakl) 
va «Kassa daftari» (KO-4 shakl) ning mavjudligi, daftarlarning barcha varaqlari 
raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko`rsatilganligi, ip o`tkazib bog`langanligi 
hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib, muhrlanganligi; 
- 
kassa chiqim orderlari, to`lov vedomostlari va boshqa chiqim pul hujjatlarida 
tegishli mansabdor shaxslar va pul oluvchilar imzolarining mavjudligi va ularning 
haqiqiyligi; 
- 
kassa hujjatlariga maxsus «so`ndirilgan» (pogasheno) shtamp bosilishi; 
- 
pul mablag`lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib borilib hisobot 
takdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi; 
- 
kassa muomalalariga oid schyotlar bog`lanishlari (korrespondentsiyalari) ning 
to`g`riligi; 
- 
to`lanmagan summalarning o`z vaqtida deponentga o`tkazilishi va h.k. 
Auditor yuqoridagi faktlarga rioya qilinmaganligi to`g`risida buzilish hollari 
mavjud bo`lganda bu muomalalarning sababini, ular kimnning farmoyishi bilan 
amalga oshirilganligi va buning orqasida suiiste'mol, tovlamachilik holatlari 
berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim.