Amaliy audit

 
Maslahat beruvchi audit 
Vazifa 
lari 
Bir ishchiga to’g’ri keladigan sof daromad 
qismi 
Ish bilan ta’minlangan sonining kamayishi 
(ko’payishi)
Qarz 
vositalarining 
auditi. 
Dividend 
siyosatining auditi. To’lov qobiliyatining 
auditi. Moliyaviy barqarorlik auditi. 
Maqsad 
lari 
Mehnatga haq to’lash va ish bilan 
ta’minlanganlikdagi tendentsiyalar 
Moliyaviy-xo’jalik faoliyatini baholash va 
uni yaxshilash yo’llarini izlash 
Tashqi audit 
dan 
manfaatdor 
bo’lgan 
sub’ektlar
Kasaba qo’mitalari, 
ishchilar 
Aktsiyador 
lar, mulk egalari 
Banklar, 
kreditor 
lar 
Soliq organi, 
sug’urta 
qo’mitasi 
Huquqni 
himoya 
qiluvchi va 
boshqa 
davlat organ 
lari 
Maqsad 
lari 
Ish haqining 
hisoblanishi 
ni tekshirish, 
texnika xavfsizligi 
shartlari 
ning bajarilishi 
Foyda va 
rentabel 
lik darajasi 
ning ko’payishi 
To’lov 
qobiliyati va 
likvid 
lik darajasini 
aniqlash 
Soliq va 
to’lovlar 
to’lash 
ning 
to’g’riligini 
aniqlash 
Qonuniy 
me’yoriy 
hujjatlarga 
amal qilish 
ni aniqlash 
Vazifa 
lari 
Ish haqi hisoblanishi 
ning auditi. 
Jismoniy shaxslardan 
olinadigan soliqlar 
auditi. 
Sug’urta va pensiya 
ta’minoti auditi. 
Harajat 
lar hisobi auditi. 
Tayyor 
mahsulot auditi. 
Aktsiyalar 
emissiyasining 
auditi. 
Balans auditi. 
Likvid 
lik auditi 
Hisob 
auditi 

---

511 
16.1-rasm. Maslahat beruvchi va nazorat qiluvchi auditning sub’ektlari, 
maqsadlari va vazifalari. 
Tashqi auditning maqsadlarini tahlil qila borib, nazorat qiluvchi auditning 
quyidagi vazifalarini ajratib ko’rsatish mumkin: 
- tayyor mahsulot hisobi va uni sotish auditi; 
- ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasining auditi; 
- ustav kapitali va ta’sischilar bilan hisob-kitoblar auditi; 
- mehnat va ish haqi bo’yicha hisoblashuvlar auditi; 
- moddiy qimmatliklar hisobining auditi; 
- pul mablag’lari hisobining auditi va boshqalar. 
Konsultativ-maslahatchi audit vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- qarz vositalari strategiyasining auditi; 
- moliyaviy barqarorlik auditi; 
- dividendlar bo’yicha siyosatning auditi; 
- to’lovga qobiliyatlilik auditi; 
- kompleks audit. 
Bu vazifalar iqtisodiy-matematik modellar bilan ko’rsatilib, odatda, matematik 
dasturlashtirish va noaniq mantiq uslublari yordamida o’z echimini topadi. 
Sanab o’tilgan vazifalarni echishga mo’ljallangan NMATning ta’minlovchi 
qismini quyidagi 16.2- rasmda ko’rib chiqamiz: 
16.2-rasm. Nazorat-maslahatchi auditorlik tizimining tarkibi. 
1
1 2 
Bilim manbai 
Bilim olish 
moduli 
Auditni bajarish 
moduli 
Auditorlik 
xabarlar 
fayli 
Ma’lumot 
beruvchi 
fayllar 
Auditor 
lik xulosa 
lari (nazorat 
qiluvchi) 
3 4 
Mantiqiy 
baholash 
moduli 
Kompleks baholash 
moduli 
Operativ 
ma’lumot lar
manbai 
Auditor 
lik xulosa 
lari (masla¦at 
beruvchi) 
Foydalanuvchilar 
122 

---

512 
16.2-rasm. Nazorat-maslahatchi auditorlik tizimining tarkibi 
Rasmda axborot va dasturiy ta’minot umumlashtirib ko’rsatilgan. 
Barcha tizim shartli ravishda ikki qismga - nazorat qiluvchi va maslahat 
beruvchi qismlarga bo’lingan. Quyida biz bu qismlarning har birini alohida ko’rib 
chiqamiz. 
Nazorat qiluvchi qism ikkita umumlashgan moduldan iborat bo’lib, ulardan biri 
bilimlar manbaini va tuzatish kiritishni, ma’lumot beruvchi va boshqa fayllarni 
tashkil qilish uchun, ikkinchisi esa - shaxsan auditni bajarish uchun mo’ljallangan. 
Bilim olish moduli (1-modul) - bilim manbaini tashkil etishga qaratilgan. 
Bilim manbai - NMATning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. U ikki qismdan: 
qoidalar manbai va haqiqatlar manbaidan iborat. 
Qoidalar manbai standart shakldagi bilimlar muolajasini o’z ichiga oladi: 
Agar , u holda qoidalar bir necha modifikatsiyalarda 
mavjud bo’ladi: 
a) Ekranga chiqarish  
<1 knopka bosilgan > <1-harakat bajarilsin> 
<2 knopka bosilgan > <2-harakat bajarilsin> 
: 
: 
 
b) Ekranga chiqarish  
Agar (E1 va E2 va .............EN), u holda S 
v) Ekranga chiqarish  
Agar (E1 yoki E2 yoki . .. .. ...EN), u holda S 
g) Ekranga chiqarish  
Agar (E1 yoki E2 va E3 . . . . . .EN), u holda S. 
Birinchi modifikatsiya (shakl a) auditorning auditorlik tizimi bilan muloqotini 
tashkil qilish uchun qo’llaniladi. 
parametri - dialog olib borish darchasining nomeri bo’lib, 
o’zida auditor harakatlariga bo’lgan talablarni jamlagan. 
parametri - foydalanuvchi tomonidan aktivlashtirilgan
harakat nomi (masalan, ha, yo’q). 
parametri - keyinchalik qanday qoida yoki tizimning 
boshqa harakatlari bajarilishi kerakligini aniqlaydi. Bunda tekshirilayotgan 
hujjatlardagi xatolar qayd qilinib yoki qayd qilinmasdan keyingi qoidaga o’tish 
amalga oshiriladi. Bunga misol qilib, quyidagi matnni keltirish mumkin: 
Qolgan modifikatsiyalar noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish uchun 
qo’llaniladi. Ularning yordamida tizimning u yoki bu xulosalari bo’yicha aniqlik 
ishonch koeffitsienti hisoblanadi. Xulosalar auditor tomonidan aniqlangan xatolar 
tabiatiga qanday taalluqli bo’lsa, korxonaning moliyaviy holatini baholash yoki uni 
yaxshilash yo’llarini izlashga ham shunday taalluqli bo’lishi mumkin. Bu erda 

---

513 
shartlar qiyin bo’lib, ular o’zaro turli mantiqiy bog’liqliklar bilan bog’langan bo’ladi. 
Bunday qoidaga quyidagicha misol keltirish mumkin: 
Agar 01 hisobvarag’i bo’yicha oldingi davr oxiriga bo’lgan debet qoldig’i, 
plyus bosh kitobdagi «debet bo’yicha jami» minus «kredit bo’yicha jami» va hisobot 
davridagi debet qoldiq mos kelmasa, va «Debet bo’yicha jami» noto’g’ri hisoblangan 
bo’lsa, yoki «Kredit bo’yicha jami» noto’g’ri hisoblangan bo’lsa, yoki boshqa davr 
qoldiqlari hisoblanganda xatolar aniqlangan bo’lsa u holda xatoga bilib yo’l 
qo’yilgan bo’ladi.