Amaliy audit

16.3-rasm. Nazorat-maslahatchi auditorlik tuzilishining o’xshash 
strategiyalari. 
Bu modulni ishlab chiqish auditorlik nazorat funktsiyalarini bajarish 
strategiyasini tanlashni nazarda tutadi. NMATni tashkil qilishda ikkita strategiya 
mavjud bo’lib, ularni tanlash ikki qarama-qarshi mezonga asoslanadi: 
- boshlang’ich ma’lumotlarni kiritishda xarajatlarni minimallashtirish; 
- moliyaviy hujjatlarda xato bo’lgan harakatlarni o’tkazish tavakkalchiligini 
minimallashtirish. 
Boshlang’ich ma’lumotlarni kiritish uchun talab qilib qilinadigan xarajatlar ko’p 
hollarda NMATlarni tashkil qilish strategiyasini tanlashda hal qiluvchi ko’rsatkich 
bo’lib hisoblanadi. Biz bu xarajatlarni qisqartirishga ikki yo’l bilan erishish mumkin, 
deb hisoblaymiz: 
1. Buxgalterlik ma’nodagi boshlang’ich ma’lumotlarni kiritishdan butunlay 
yoki qisman voz kechish va testli qoidalar bilan beriladigan «ha», «yo’q» turda 
ta’kidlanadigan ma’lumotni kiritishi bilan chegaralanish; 
2. Mijozning analitik va sintetik hisoblaridagi barcha moliyaviy xo’jalik 
muomalalari aks etgan birlamchi ma’lumotiga tayanib. 
Birinchi yo’l, ya’ni mijozning buxgalterlik hujjatlarini kiritishdan voz 
kechishni keyingi qismlarda ko’rib chiqamiz. Hozir esa ikkinchi yo’l, ya’ni NMATni 
tashkil qilishning ikkinchi yo’lini ko’rib chiqamiz. 
NMATi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarning kerakli format va kerakli 
tuzilmada, mashina tashuvchilarda bo’lishi ideal variant hisoblanadi. Biroq, turli 
mijozlar mazmuni va tuzilishga ko’ra turli fayllarga ega bo’lganliklari sababli, 
NMAT talab qiladigan tuzilma bilan mos tushmasligi mumkin. Bu erdan esa mijozlar 
fayllarini NMATning dasturiy qobig’i qabul qiladigan formaga konvertatsiya qilish 
muammosi kelib chiqadi. 
Bu muammoni mijoz fayllarini konvertatsiya qilish o’rniga NMAT dasturlarini 
mijozlar fayllari bilan ishlash uchun parametrik sozlash yo’li bilan hal qilish mumkin. 
NMAT fayllari bilan mijoz fayllarining informatsion mosligiga ikki yo’l bilan: 
1. Mijozning buxgalteriya tizimi fayllarini NMATning dasturiy qobig’i qabul 
qila oladigan fayllarga konvertatsiya qilish bilan; 
2. NMATning dasturiy qobig’ini mijozning axborot manbai tizimiga 
parametrik sozlash bilan erishish mumkin. 
Birinchi usul quyidagi omillar ta’sirida turlicha amalga oshirilishi mumkin: 
Mijozda NMATdagi hisob tizimining ayni shu dasturiy qobig’idan foydalanish; 
Mijozda NMATdan yuqori darajadagi hisob tizimining dasturiy qobig’i 
mavjudligi; 
Mijozda ma’lumotlarni qayta ishlashning markazlashgan yoki tarmoqli 
shakllaridan foydalanish; 
Buning ta’sirida turli daraja qiyinlikda bo’lgan axborotlar mosligi muolajalarini 
yaratish talab qilinadi. 
Eng sodda, oddiy - birinchi omil, bir dasturiy tizim ichida fayllarni 
konvertatsiya qilishini nazarda tutadi. 

---

515 
Turli dasturiy qobiqlarda qayta ishlanadigan fayllarni konvertatsiyalash - 
ikkinchi omildir. 
Uchinchi variant - aralash variant bo’lib, u auditor tomonidan qo’lda 
kiritiladigan operativ kirish ma’lumotlarni qisman qo’llashga tayanadi. 
Auditorlik tekshirishlar amaliyotida alohida birlamchi hujjatlarni kiritishning 
majburiy zarurati kelib chiqadi. Masalan, tayyor mahsulot uchun haqiqiy bahoni 
o’tkazishda hisob bahosining og’ish foizini hisoblashni tekshirish. Bu miqdorlarga 
korxonaning foydasi, demakki, soliqqa tortiladigan ulush bog’liq bo’ladi. Bu tarzdagi 
boshlang’ich ma’lumotlarni kiritish zarur, deb hisoblanadi. 
Shunday qilib, NMATni tashkil qilishning strategiyasini tanlash quyidagi 
omillarga bog’liq: 
- ushbu korxona auditorlik firmasining doimiy xizmatidan foydalanadimi? 
- mijoz korxonada hisob yuritish kompyuterlashtirilganmi va u qanday 
darajada; 
- ushbu korxona NMAT ish yuritishi uchun o’z axborot manbaidan 
foydalanishga rozilik beradimi, agar rozi bo’lsa qay usul (tarmoq bo’yicha yoki 
bevosita).