Amaliy audit

17.3. Kompyuter tizimini audit aspektlariga ta’siri (rejalashtirish, ichki 
nazorat tizimini o’rganish, xo’jalik muammolari).
 
Nazoratning aniq maqsadlarini moslashtirish berilgan holatda ma’lumotlarni 
avtomatlashtirilmagan tizimda qayta ishlash holatdagi vazifadan umuman farq 
qilmaydi, shu bilan birga kompyuter tizimida xatolar paydo bo’lishi ehtimoli bor 
joylarni moslashtirish jarayoni, avtomatlashtirilmagan tizimdagi ayni shu jarayonda 
bir qancha farq qiladi. Kompyuterlar qo’llanganda quyidagi holatlarda xatolar paydo 
bo’lishi mumkin: 
- tizimni ishga tushirishga ruxsat olish bo’yicha vazifalar zanjiri bilan bog’liq 
boshlang’ich ma’lumotlarni tayyorlashda; 
- ma’lumotlar mashinasiz qayta ishlanganda, masalan buxgalteriya 
ma’lumotlari qo’lda hisoblab chiqilganda; 
- boshlang’ich ma’lumotlarni mashina o’qiydigan shaklga keltirganda; 

---

527 
- qayta ishlashda foydalanish uchun kirish fayllari moslashtirilganda; 
- ma’lumotlarni bir dasturdan ikkinchi dasturga o’tkazishda; 
- alohida keluvchilar bo’yicha qo’shimcha ma’lumotlar olish uchun fayllar 
so’ralganda; 
- chiqish fayllarini yaratish yoki asosiy fayllarga tuzatish kiritish; 
- kompyuter tomonidan muomalalar qayd etilishida; 
- chiqish fayllari va hisobotlarning yuzaga kelishida; 
- nazorat muolajalarini amalga oshirganda aniqlangan xatolarni tuzatgandan; 
- xodimlar tomonidan chiqish ma’lumotlari va qurilmalaridan foydalanganda. 
Kompyuter tizimidagi nazorat muolajalari avtomatlashtirilmagan tizimdagi 
aynan shunday muolajalardan bir qator xususiyatlari bilan farq qilishi mumkin. Har 
ikkala tizimda nazorat maqsadlarining mos tushishiga qaramay, bu maqsadga erishish 
usuli farq qiladi, va o’z navbatida, auditga kirishishga katta ta’sir o’tkazadi. 
Nazorat 
nosamaradorlik 
tavakkalchiligini 
baholash 
avtomatlashmagan 
tizimdagi singari amalga oshiriladi. Nazorat muhiti, buxgalteriya hisobi tizimi va 
nazorat muolajalari to’g’risida to’plangan ma’lumot quyidagi xulosalarni asoslash 
uchun etarli bo’lishi kerak: 
Nazoratning nosamaradorlik tavakkalchiligi past baholanishi mumkin, 
tizimning auditor tomonidan testdan o’tkazilishi samarali bo’ladi. Xatolarni topish 
yoki ularning oldini olishga qaratilgan nazorat muolajalarining o’xshashligi 
«xarajatlar - samaradorlik» usuli bilan tekshirilishi mumkin. Bunday holatda 
auditorlar nazorat tizimini testdan o’tkazishni davom ettirishlari mumkin. 
Nazoratning nosamaradorlik tavakkalchiligi past baholanishi mumkin, lekin 
audit nazorat tizimini testdan o’tkazgan holatda xarajatlar bo’yicha samarasiz bo’lishi 
mumkin. 
Nazoratning nosamaradorlik tavakkalchiligi yuqori baholanishi mumkin. 
Nazorat va muolajalar sohasidagi siyosat xatolarni topish yoki ularning oldini olish 
uchun etarli emasdek ko’rinadi. Bu holda tekshirishning odatdagi muolajalari 
qo’llaniladi. 
Nazoratning qaysi bir bosqichida bo’lishiga qaramay, nazorat tizimining 
noo’xshashligi aniqlansa, tekshirishning odatiy muolajalarini qo’llash kerak bo’ladi. 
Oddiy kompyuter tizimining tavsifnomalari. 
Oddiy kompyuter tizimlariga ma’lumotlar to’laligicha markaziy kompyuterda 
qayta ishlanadigan tizimlar kiradi. 
Ma’lumotlarni umumiy qayta ishlash, qayta ishlanayotgan yozuvlarning 
muomalalar turi bo’yicha paketlarga (bo’laklar) guruhlashni ko’zda tutadi. Operator 
kompyuterning kutubxonasidan kerakli bo’lgan dasturlar va asosiy fayllarni 
chaqiradi. Tizimni ekspluatatsiya qilish bo’yicha qo’llanmadagi ko’rsatmalarga 
binoan bir turdagi muomalalar, ayni bir xil dasturlar va asosiy fayllarni qo’llash bilan 
amalga oshiriladi. 
Nazorat umumiy muolajalarning tavsifnomasi. 
Kompyuter tizimidagi nazorat muolajalarini ikki - umumiy va ustama 
bosqichlarga bo’lish mumkin. Nazoratning umumiy muolajalari kompyuter 
tizimining barcha yoki ko’pchilik funktsiyalari uchun qo’l keladi. Bularga, masalan, 

---

528 
dasturlar va ma’lumotlar bazasi fayllariga kirishni nazorat qilish kiradi. Nazoratning 
ustama muolajalari kompyuter hisobining aniq funktsiyalari bilan bog’liq, masalan, 
kirish ma’lumotlarni dasturiy tekshirish bilan bog’liq. 
Nazoratning umumiy muolajalari asosan auditorlik tekshirishning boshlang’ich 
bosqichida ko’rinadi. 
Tashkiliy va jismoniy omillar. 
Moddiy boyliklarning saqlanishi, yozuvlarning yuritilishi, davriy solishtirish 
kabi funktsional majburiyatlarning taqsimlanishi kompyuter tizimi uchun, 
avtomatlashmagan tizimdagi singari, ahamiyatga ega. Shu bilan birga faqat 
kompyuter tizimigagina xos bo’lgan bir qator muomalalarning, xususan, tizimda 
tahlil, dasturlashtirish, kutubxonaning yuritilishi, mashinaviy muomalalarning 
mavjudligi ularning keyingi taqsimoti maqsadga muvofiqligini shart qilib qo’yadi. 
Tizimning rivojlanishi va hujjatlashtirish. 
Hujjatlashtirish - bu ma’lumotlarni qayta ishlash tizimidagi asosiy 
bo’g’inlarning yozma izohlanishidir. Hujjatlashtirishni tahlil qilish auditorlarga tizim 
mohiyati haqida tasavvurga ega bo’lish va hujjatlashtirishning o’zining mosligini 
baholash imkonini beradi. Ko’proq qiziqishni quyidagi bo’g’inlar tug’diradi: 
vazifalarning izohlanishi, dasturning izohlanishi, operatorlar uchun ko’rsatmalar, 
foydalanuvchi bo’limlar uchun qo’llanma, o’zgarishlar hisobga olinadigan jurnal, 
nazorat natijalarining bosib chiqarilishi. 
Dasturlar va ma’lumotlar fayllarining himoyalanishi hamda nazorati. 
Kompyuter tizimini himoya va nazorat qilish nazorat umumiy muolajalarining 
asosiy qismidir. Buni esa kompyuterda saqlanadigan ma’lumotlar, foydalanuvchilar 
uchun oson kirishligi, viruslar foydalanuvchilar tomonidan buzilishi yoki umuman 
o’chirib tashlanishi ruxsatsiz o’zgartirilishi shart qilib qo’yadi. Dasturlar va 
ma’lumotlar fayllarini himoyalash, kirish fayllariga parol o’rnatish, dasturlar va 
ma’lumotlar fayllarining rezerv nusxasini olish yoki bosh kompyuterda (server) 
«oyna» diskini o’rnatish, tizimga joriy ma’lumotlarni faqat ma’lumotlar kiritishning 
to’g’riligi tekshirilgandan so’ng kiritish yordamida amalga oshishi mumkin. 
Nazoratning ustama muolajalari. 
1. Ustama nazorat uch yo’nalish bo’yicha olib boriladi: 
2. Kirish ma’lumotlarining nazorati; 
3. Qayta ishlash jarayonining nazorati; 
Chiqish ma’lumotlarining nazorati. 
Kirish ma’lumotlarining nazorat muolajalari. 
Kompyuter tizimining eng kuchsiz joyi bu ma’lumotlarni kiritish jarayoni 
bo’lib, bunda xo’jalik muomalalari to’g’risidagi ma’lumotlar boshlang’ich 
hujjatlardan dasturiy muhitga o’tkaziladi. Agar ma’lumot noto’g’ri kiritilgan bo’lsa, 
ular qayta ishlash paytida ko’rilmasligi mumkin, lekin keyinroq topilgan xatoni 
tuzatish oson kechmaydi. Qayta ishlash jarayonining nazorati asosiy dasturga 
qurilgan ishdan chiqishning oldini olish yoki topish dasturchalari bilan bog’liq. 
Nazoratning eng asosiy sohalari. 
Ma’lumotlarning qabul qilinishi va tasdiqlanishi. Hisoblash markazi etarli 
darajada to’ldirilgan va tasdiqlangan ma’lumotlarnigina qayta ishlash uchun qabul 

---

529 
qilishi kerak. Ruxsat olish bu, qoida bo’yicha, kantselyariya (kompyuterning emas) 
muolajasidir: xo’jalik muomalalari bo’yicha imzolar qo’ydirish yoki pechat bilan 
tasdiqlash.