Amaliy audit

2.2-jadval 
Asosiy vositalar auditining obyektlari 
Ko`rsatkichlar
Ko`rsatkichlar keltirilgan 
moliyaviy hisobot shakllari 
Schyotlar nomi 
Schyo
tlar 
1-shakl 3-shakl 4-shakl 
Satr 
Satr 
Satr 
1 
2 
3 
4 
5 
Asosiy vositalar: 
Boshlang`ich (qayta tiklash) qiymati 
0100, 
0300 
010 
Eskirish summasi 
0200 
011 
qoldiq (balans) qiymati (satr. 010-011) 
012 
Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati, 
jamg`arilgan eskirish va qoldiq qiymati 
to`g`risida ma'lumot 
010-
160 
Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 
171 
Noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 
172 
Yil davomida sotib olingan asosiy vositalar 
180 
Asosiy vositalarni sotib olish va sotish 
0820 
060 
Buxgalteriya balansi (1-shakl) da subyektga mulkiy huquq asosida, tezkor 
boshqaruv va xojalik yuritish uchun taalluqli bo`lgan asosiy vositalar, uzoq muddatli 
aktivlar bo`limidagi asosiy vositalar moddasida boshlang`ich qiymati, eskirish va 
qoldiq qiymatlari bo`yicha batafsil beriladi. Asosiy vositalar balansda netto baho, 
ya'ni qoldiq qiymati bo`yicha aks ettiriladi (belgilangan tartibga muvofiq qiymati 
qoplanmaydigan (amortizatsiya hisoblanmaydigan) asosiy vositalar obyektlaridan 
tashqari). 
2.3. Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini tekshirish 
Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini auditorlik tekshiruvidan 
o`tkazishdan maqsad moliyaviy hisobot moddalarining haqqoniyligini ta'minlashdan 
iborat. 
Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim:
- qiymati subyektda belgilab qo`yilgan chegaradan past bo`lgan obyektlar yoki 
qiymatidan qat'iy nazar xizmat muddati 12 oydan kam bo`lgan obyektlar asosiy 
vositalar qatoriga o`tib qolmaganligi; 

---

272 
- subyektda asosiy vositalar inventar va xojalik jihozlari qatoriga va aksincha 
o`tkazilmaganligi, bunda shuni nazarda tutish zarurki, obyekt qiymatining chegarasi 
obyektni sotib olish (foydalanishga topshirish) sanasiga aniqlanadi. Asosiy vositalarni 
inventar va xojalik jihozlari qatoriga asossiz o`tkazish auditorlik tekshiruvi 
mobaynida aniqlanadigan xatolardan biridir. Ko`p hollarda bunday o`tkazishning 
sababi subyektning amortizatsiya hisoblash ishlarini kamaytirishga intilishi 
hisoblanadi. 
Auditorlik tekshiruvi mobaynida subyektning asosiy vositalar obyektlariga 
mulkiy talab darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur. 
Auditorga asosiy vositalar obyektlarini yaratish, sotib olish; berish 
shartnomalari, zarur hollarda esa qonunchilikka muvofiq olish-sotishni ro`yxatga 
olish guvohnomasi taqdim qilinadi. 
Asosiy vositalarning to`g`ri baholanganligini aniqlash asosiy vositalar 
mavjudligi va harakatini tekshirish mobaynidagi muhim masalalardan biri 
hisoblanadi. Chunki, mulk solig`i bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblar, shuningdek 
subyekt faoliyatining moliyaviy natijalarini aks ettirish va hisobot tuzish shunga 
bog`liq.Asosiy vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish yoppasiga (obyektlar 
soni unchalik katta bo`lmaganda) yoki tanlab o`tkaziladi. 
Asosiy vositalarni baholash va dastlabki qiymatini aniqlash amaldagi 
qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi hamda asosiy vositalar obyektlarini sotib olish 
usuliga bog`liq. 
- auditor O`zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga muvofiq asosiy 
vositalar oldi-sotdi shartnomalarining mavjudligi va rasmiylashtirilishini, ayrim 
xarajatlarni asosiy vositalar qiymatiga qo`shishning qonuniyligini; 
- tugallangan qurilish obyektlari inventar qiymatining to`g`ri aniqlanganligini; 
- qo`shimcha qurilgan, jihozlangan, zamonaviylashtirilgan yoki qisman 
tugatilganidan so`ng obyekt qiymati to`g`ri aniqlanganligini tekshiradi. 
Bunda auditor 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik 
faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma» 
nomli BHMS ga muvofiq kiritilgan o`zgartishlarga alohida e'tibor qaratishi zarur. 
Xususan, asosiy vositalarni sotib olish va qurish bilan bog`liq, ammo belgilangan 
tartibga ko`ra asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga qo`shilmaydigan xarajatlar 
obyektlarning dastlabki qiymatiga qo`shilmasdan, 9430 – «Boshqa operatsion 
xarajatlar» schyot debetiga olib borilganligiga e'tibor berishi kerak. 
Auditor, baholarni kelishish bayonnomasi va ta'sis hujjatlarida asosiy vositalar 
baholanishining aks ettirilishi; boshqa xarajatlarni asosiy vositalar dastlabki 
qiymatiga qo`shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo`llashning ishonchliligini 
tekshiradi.
Shuningdek, bozor bahosini aniqlash uchun aynan shularga o`xshash mahsulot 
baholari to`g`risida tayyorlovchi tashkilotlarning yozma ravishda bergan 
ma'lumotlaridan; ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e'lon qilingan 
baholar to`g`risidagi ma'lumotlardan; ayrim asosiy vositalar obyektlarining qiymati 
to`g`risida ekspert xulosalaridan foydalanish mumkin. Bunday asosiy vositalarni 

---

273 
tashib keltirish bo`yicha subyekt tomonidan qilingan xarajatlar ham obyekt qiymatiga 
qo`shiladi. 
Chet el valutalari hisobiga sotib olingan asosiy vositalarni baholash chet el 
valutasini O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan, asosiy 
vositalar obyektini sotib olish sanasiga amal qilayotgan valuta kursi bo`yicha so`mga 
hisoblab o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. 
Auditor shartnoma shartlariga muvofiq mulkka egalik huquqining o`tish vaqti 
to`g`ri aniqlanganligi; asosiy vositalarni sotib olish bilan bog`liq bojxona to`lovlari 
va boshqa chiqimlarning sotib olingan asosiy vositalar qiymatiga qo`shilganligini 
tekshirishi lozim. Shuningdek, asosiy vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish 
mobaynida asosiy vositalar dastlabki qiymatining o`zgarganligiga, qanday sabablar 
(qo`shimcha qurish, jihozlash, qayta jihozlash, qisman tugatish) o`zgarishga olib 
kelganligiga, kapital qo`yilmalarga doir xarajatlar 0800 – «Kapital qo`yilmalarni 
hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarida aks ettirilganligiga e'tibor qaratishi lozim. 
So`ngi yillarda asosiy vositalarni qayta baholashni tekshirish muhim ahamiyat 
kasb etmoqda. 21-BHMS ga muvofiq subyektlarda asosiy vositalar obyektlarini qayta 
baholash summalari 8530 - «Mulklarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» 
schyotida aks ettiriladi. Bunday tekshiruv qayta baholash natijalari rasmiylashtirilgan 
hujjatlar asosida amalga oshiriladi. 
Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim:
- barcha asosiy vositalar to`g`riligiga yoki ularning bir qismi qayta 
baholanganligi;
- qayta baholash qanday usullar yordamida o`tkazilganligi (indeksatsiya qilish 
yoki hujjat bilan tasdiqlangan bozor baholari bo`yicha to`g`ridan-to`g`ri hisoblab 
o`tkazilishi va h.k.); 
- bozor baholarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi;
- hisob-kitoblar to`g`riligini tanlab tekshirish;
- qayta baholashdan so`ng eskirganlik darajasi o`zgarganligi;
- qayta baholash natijalarining inventar kartochkalarida aks ettirilganligi; 
- qayta baholash natijalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to`g`ri aks 
ettirilganligi; 
- qayta baholash natijalarining hisobot tuzishda hisobga olinganligi va shunga 
o`xshashlar.