Amaliy audit

2.4. Asosiy vositalarga eskirish (amortizatsiya) to`g`ri hisoblanishini tekshirish
 
5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq, amortizatsiya eskirishning 
baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiya qilinadigan qiymatini 
muntazam taqsimlash va qayta o`tkazish tarzida qiymat ifodasidir. Asosiy vositaning 
amortizatsiya qiymati taxmin qilinayotgan tugatilish qiymatini chiqarib tashlagan 
holda, aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda ko`rsatilgan qiymat 
o`rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir. 
Auditor asosiy vositalarga eskirishni hisoblashning to`g`riligini tekshirishda 
o`rnatilgan har oylik eskirishni hisoblash qoidalariga buxgalteriya tomonidan rioya 
qilinayotganligini aniqlashi lozim. Bunda tekshirish uchun asosiy vositalarga 
eskirishni hisoblashda to`ldiriladigan 6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo`lib 
xizmat qiladi. Auditorga xizmat qilish muddati o`tib, amortizatsiyani hisoblash 

---

274 
to`xtatilgan asosiy vosita obyektlarining ro`yxati taqdim etilishi lozim. Agar 
subyektda tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo`llanilsa, ushbu holat 
uning hisob yuritish siyosatida ko`rsatilgan bo`lishi lozim. 
Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 
- subyekt hisob siyosatida ko`rsatilgan-asosiy vositalarga amortizatsiya 
hisoblash qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; 
- amortizatsiya ajratmalarini asosiy vositalarning u yoki bu guruhiga olib 
borishning to`g`riligini tekshirish; 
- har oylik amortizatsiya ajratma summalari bo`yicha hisob-kitoblarni 
tekshirish; 
- amortizatsiya ajratmalarining hisobda o`z vaqtida va to`g`ri aks ettirilishini 
tekshirish. 
Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks 
ettirishning to`g`riligini aniqlash 5-son-«Asosiy vositalar», 21-son-«Xojalik 
yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar 
rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma» nomli BHMS lar va mijoz-subyekt hisob 
siyosati to`g`risidagi buyrug`ining tegishli qismiga muvofiq amalga oshiriladi. 
Buning uchun subyekt hisob siyosati bo`yicha buyrug`ining qoidalari; asosiy 
vositalar amortizatsiya hisob-kitobi bo`yicha ishlanma jadvallar ko`rsatkichlaridan 
foydalaniladi. 
Auditor amortizatsiya hisoblashning maxsus shartlari qo`llaniladigan asosiy 
vositalar obyektlarining ro`yxatini olishi zarur. Bularga xususan quyidagilar kiradi: 
- xizmat qilish muddati o`tib ketgan asosiy vositalar; 
- amortizatsiya hisoblanmaydigan asosiy vositalar; 
- konservatsiyadagi asosiy vositalar;
- amortizatsiya hisoblash to`xtatilgan asosiy vositalar; 
- jadallashtirilgan amortizatsiya usuli qo`llanilayotgan asosiy vositalar; 
- noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar;
- moliyaviy lizing shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalar. 
Amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishini tekshirish mobaynida auditor 
amortizatsiya hisoblash usullari (chiziqli usul, kamayib boruvchi qoldiq usuli, foydali 
ishlatish muddati davomidagi yillari yig`indisi bo`yicha qiymatini hisobdan chiqarish 
usuli, qiymatni mahsulot (ish) hajmiga mutanosib ravishda hisobdan o`chirish usuli) 
ga e'tibor berishi zarur.
Asosiy vosita obyektlarining bir xil guruhlari bo`yicha amortizatsiya 
hisoblashning tanlangan u yoki bu usulini qo`llash uchun foydali xizmat qilish 
muddati davomida boshqasiga o`zgartirilmasdan amalga oshirilishi lozim. Ammo, 
soliqqa tortish maqsadida amortizatsiya ajratmalari hisoblash O`zbekiston 
Respublikasi soliq Kodeksi 23-moddasiga muvofiq asosiy vosita obyektlarining 
dastlabki qiymatiga nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin. 
Auditor tanlab tekshirish usuli bilan asosiy vositalarning foydali xizmat qilish 
muddati to`g`ri belgilanganligini aniqlaydi. Chunki, hisobot davridagi amortizatsiya 
ajratmalari summasi va amortizatsiya ajratmalari normalarini belgilash shunga 
bog`liq. Amortizatsiya ajratmalari normalari noto`g`ri belgilangan holatlar 

---

275 
aniqlanganida, auditor buning oqibatida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi qanchalik 
oshgan (pasaygan) ligini aniqlaydi. 
Shunindek, amortizatsiyani hisoblash muddatlarining boshlanish va to`xtatilish 
muddatlari, hisoblashning muntazamligi, amortizatsiyani hisoblashda pasaytiruvchi 
va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo`llashning to`g`riligini tekshirish zarur. 
Amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to`g`riligi tanlab tekshiriladi. 
Amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib 
borishning to`g`riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini auditorlik tekshiruvidan 
o`tkazishning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Auditor amortizatsiya 
hisoblanadigan obyektlar asosiy vositalarning qaysi guruhiga (ishlab chiqarish yoki 
noishlab chiqarish) tegishliligini, asosiy vositalar mahsulot ishlab chiqarish (ish 
bajarish, xizmat ko`rsatish) da ishlatilayotganligi yoki operativ (qisqa muddatli) 
lizing shartnomasi asosida berilganligini aniqlashi lozim. Noishlab chiqarish 
sohasidagi asosiy vositalar bo`yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalari o`z 
mablag`lari manbalari hisobiga, operativ lizing asosida topshirilganlari bo`yicha esa 
foyda yoki zararlarga olib boriladi. 
Asosiy vositalarga eskirishni hisoblashni hisobga olishda eng ko`p uchraydigan 
qoida buzilish hollari quyidagilardan iborat:
ayrim subyektlarda asosiy vositalarga eskirishni hisoblash har choraklikda 
amalga oshiriladi;
soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish maqsadida ataylab xizmat muddati 
o`tib ketsa ham asosiy vositalarga eskirishni hisoblash davom ettiriladi; 
asosiy vositalarga asossiz ravishda eskirishning tezlashtirilgan usuli 
qo`llaniladi va h.k. 
Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish mobaynida quyidagi tashkiliy amallar 
qo`llanilishi mumkin: 
- asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199) bo`yicha 
qoldiqlarni va joriy yilda hisoblangan amortizatsiyani oldingi davrlardagi ma'lumotlar 
bilan taqqoslash va ularning o`zgarishini baholash; 
- joriy yilda jamg`arilgan amortizatsiya qoldig`ini oldingi davrlardagi qoldiqlar 
bilan taqqoslash. 
Audit jarayonida asosiy vositalar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari hisobot 
davrida buxgalteriya hisobi ma'lumotlarida to`g`ri aks ettirilganini tekshirish lozim. 
Asosiy vositalarning ayrim obyektlari bo`yicha ajratmalar buxgalteriya hisobida 
tegishli summalarni jamg`arish yo`li bilan yoki obyektlarning dastlabki qiymatini 
kamaytirish yo`li bilan aks ettiriladi.