Алтиев a. C. Ердан фойдаланиш

фонди 
И
ч
 

---

120 
бу ерда: 
ЕРЦ – ер ресурсларини такрор ишлаб чиқаришнинг тўлиқ цикли; 
Ц
ич
– маҳсулотни такрор ишлаб чиқаришнинг тўлиқ цикли; 
N – маҳсулотни тўлиқ такрор ишлаб чиқаришнинг барча цикллари; 
n – бир йилдаги маҳсулот тўлиқ такрор ишлаб чиқариш даврларининг 
миқдори; 
t – объект фаолият юритадиган йиллар миқдори. 
Янги иқтисодий шароитларда ернинг такрор ишлаб чиқариш цикли 
объектнинг реконструкцияси ёхуд йўқ қилиниб, ўрнига мазкур ер майдонида 
янгидан объект қурилиши билан бошланади. Аввалги ер майдонида объект 
реконструкция қилинганида, ердан самаралироқ фойдаланиш имконини 
берувчи, аввалгисидан кучлироқ ускуналар жойлаштирилади ёхуд аввалги 
қувватга эга ускуналар жойлашган ер майдони қисқартирилади. Шу тариқа, 
циклнинг учинчи даври – ернинг такрор ишлаб чиқарилиши янги объект 
қурилиши жараёнида ёки мавжуд объект реконструкцияси вақтида амалга 
оширилади. 
Кончилик саноатида ерни ишлаб чиқариш истеъмоли вақти тоғ 
жинсларини такрор ишлаб чиқариш цикллари вақтига мос келади, ернинг 
такрор ишлаб чиқарилишига эса, бузилган ерларнинг рекультивацияси 
мувофиқ келади. Транспорт соҳасида биринчи давр қурилиш учун ер 
майдонининг ажратилишини ўз ичига олса, иккинчи даврда ердан 
фойдаланиш вақти объект реконструкцияси тугагунига қадар ёки фаолият 
тўхтагунига қадар амалга ошириладиган такрор ишлаб чиқариш цикллари 
вақтига мос келади. Ерни такрор ишлаб чиқариш даври объектни қайта 
режалаштириш ёки бошқа бир объектга мослаштириш учун ер майдонини 
кенгайтириш ёки қисқартиришни ўз ичига олади. Шунинг учун ҳам ишлаб 
чиқариш объектларининг фаолият муддатлари узоқ бўлгани сабабли, ернинг 
такрор ишлаб чиқариш цикллари ҳам шунга мувофиқ узоқ муддатли бўлади. 

---

121 
Юқорида айтилганлардан шундай хулоса чиқадики, иқтисодий 
маҳсулотни такрор ишлаб чиқаришда ер ишлаб чиқаришнинг зарур воситаси 
бўлиб, турли соҳаларда турли даражада роль ўйнайди. Қишлоқ хўжалиги 
маҳсулотини такрор ишлаб чиқаришда энг асосий ишлаб чиқариш воситаси 
саналади, ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари истеъмоли ер билан боғлиқ 
равишда режалаштирилади. Қишлоқ хўжалигига оид бўлмаган маҳсулотни 
такрор ишлаб чиқаришда ер нисбатан камроқ роль ўйнайди, ишлаб 
чиқаришнинг бошқа омилларини режалаштириш ер билан боғлиқ бўлмайди, 
бироқ, бу ўринда ҳам ер ишлаб чиқариш воситаси ролида намоён бўлади. 
Ижтимоий соҳаларда ер амалиётлар бажариладиган макон сифатида намоён 
бўлади, унинг такрор ишлаб чиқариш тўлиқ цикли ижтимоий объект (тиббиёт 
муассасаси, мактаб, турар жой ва ҳ.к.) фаолияти муддати билан тенг бўлади. 
Ер ресурсларидан фойдаланиш цикли ўз хусусиятига эга бўлиб, ҳар бир 
такрор ишлаб чиқариш цикли учта даврдан иборат бўлади. Ҳар учала давр ҳам 
ердан фойдаланиш самарадорлигини амалга ошириш манбаи бўлиб, ер 
ресурсларидан фойдаланишнинг барқарорлигига эришиш учун уларни албатта 
инобатга олиш керак. Ҳозирги вақтда мамлакат қишлоқ хўжалигида ердан 
фойдаланишнинг мавжуд тизими учун ернинг тугалланмаган такрор ишлаб 
чиқариш цикли хос бўлиб, унда истеъмол этилган ер унумдорлиги тўлиқ 
такрор ишлаб чиқарилмаяпти ва ернинг сифати ҳисобига иқтисодий маҳсулот 
кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариши мавжуд эмас.
Суғориладиган ерларни такрор ишлаб чиқариш тўлиқ циклининг 
самарадорлиги циклга кирувчи учала даврнинг умумий самарадорлигининг 
йиғиндисини ифода этади: 
С
ц 
= С
1
+ С
2
+ С
3 
= 

3
1
Cj
, (6.2)
бу ерда: j – ердардан фойдаланиш тўлиқ цикли даврларининг индекси 
(j=1,2,3). 

---

122 
Ердан фойдаланиш тузилшининг самарадорлиги (С
1
) ижобий, нолга 
тенг ёки салбий бўлиши мумкин. Агар ердан фойдаланишнинг лойиҳавий 
тузилишининг иқтисодий ва экологик самараси аввалгисидан юқори бўлса, 
унинг самарадорлиги ижобий бўлади, ёки аксинча. Биринчи даврнинг 
самарадорлиги (6.2) формула ёрдамида аниқланади. Ушбу хулоса иккинчи 
давр – суғориладиган ерлардан бевосита фойдаланиш самарадорлиги учун ҳам 
хос (С
2
). Учинчи давр самарадорлиги (С
3
) мелиоратив тадбирларнинг 
нормативда кўрсатилган солиштирма сарф-харажатларни қисқартиришга 
боғлиқ. Унинг миқдори 6.3 формула ёрдамида аниқланади: 
С
тич 
= Қ
тичн 
– Қ
тича
= Қ
тичн
* 
ΔБ
*
Р – Қ
тича * 
ΔБ
*
Р = (6.3) 
= ΔБ
*
Р(Қ
тичн 
– Қ
тича
)
бу ерда: 
С
тич 
– тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш (мелиоратив 
тадбирлар) нинг самарадорлиги; 
Қ
тичн
– тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг норматив 
қиймати;
Қ
тича 
– тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг амалдаги 
қиймати;
ΔБ – мелиоратив тадбирлар ҳисобидан тупроқ бонитет балининг 
ошиши;
Р – мелиоратив тадбирлар ўтказилган массив майдони.
(6.2) ифоданинг кенгайтирилган кўринишини қуйидагича тасаввур этиш 
мумкин: 
С
ц 
= (Д
1
– Х
1
)
+ (Д
2 
– Х
2
)
+ (Д
3 
– Х
3 
), (6.4) 
бу ерда: 
Д
1
, Д
2
, Д
3
– ерни такрор ишлаб чиқариш циклининг 1-, 2- и 3- даврларида
олинадиган даромад; 
Х
1
, Х
2
, Х
3
– ерни такрор ишлаб чиқариш циклининг 1-, 2- и 3- 
даврларидаги сарф-харажатлар (Х
тич 
– такрор ишлаб чиқариш харажатлари). 

---

123 
Тупроқни ишлаб чиқариш истеъмолини ҳисобга олган ҳолда, келгусида 
унинг тикланишга бўлган талаб ишдаб чиқариш даврининг 2 ва 3 даврлари 
узвий боғлиқ бўлиб, циклнинг умумий самарадорлигига таъсир қилади. Ушбу 
таъсирнинг хусусияти истеъмол қилинган унумдорлик ва бир ёки икки (ундан 
ортиқ) тўлиқ цикл мобайнида такрор ишлаб чиқарилган унумдорлик нисбати 
билан изоҳланади. Бир циклда истеъмол қилинган (ΔБ
ист
) ва такрор ишлаб 
чиқилган (ΔБ
тич
) тупроқ унумдорлиги нисбатлари мавжуд: 
а) ΔБ
ист 
> 0 ва ΔБ
тич 
= 0; 
б) ΔБ
ист 
> 0 ва ΔБ
тич 
< ΔБ
ист
;
в) ΔБ
ист 
> 0 ва ΔБ
тич 
= ΔБ
ист
; (6.5)
г) ΔБ
ист 
> 0 ва ΔБ
тич 
> ΔБ
ист 
. 
а) тупроқ унумдорлиги истеъмол қилинди, такрор ишлаб чиқарилиши 
эса амалга оширилмади, кейинги циклда барча турдаги ресурслар тикланса-да, 
тупроқ унумдорлиги тикланмайди. Унумдорликни такрор ишлаб чиқариш 
мавжуд бўлмаса-да, C
дар
= Х
тич 
= 0, у истеъмол қилинган (ҳосил олинган), 
шунинг учун 3 давр самарадорлигининг 1-қисми салбий бўлади ва қиймат 
кўринишида мелиоратив тадбирларга кетган сарф-харажатларга тенг бўлади 3 
даврнинг тўлиқ самарадорлиги қуйидагини ташкил этади: 
С
3 
= - Х
тич
(6.6) 
такрор ишлаб чиқариш тўлиқ циклининг умумий самарадорлиги қуйидагича 
бўлади: 
С
ц 
= С
1 
+ С
2 
– Х
тич
(6.7)
Бироқ, 3 даврининг самарадорлиги икки таркибий қисмдан иборат 
бўлади: биринчиси истеъмол қилинган ва такрор ишлаб чиқарилган тупроқ 
унумдорлиги нисбатининг қиймат кўринишидаги ифодаси (С
1-3
); иккинчиси – 
мелиоратив тадбирларнинг амалдаги сарф-харажатларининг нормативда 
кўрсатилган сарф-харажатлардан паст бўлиши (С
2-3
).
Тупроқ унумдорлигининг такрор ишлаб чиқарилиши мавжуд 
эмаслигини ҳисобга олиб: 

---

124 
С
дар 
= Х
тич 
= 0, (6.8) 
Тупроқ унумдорлиги истеъмоли амалга ошган (ҳосил олинган), демак, 
циклнинг 3 даври самарадорлиги салбий бўлади ва қиймат кўринишида 
тупроқнинг сарфланган унумдорлигини тиклаш учун зарур мелиоратив 
тадбирларнинг сарф-харажатларига тенг бўлади: 
С
1-3 
= -
С
дар 
= Х
тич
ёки С
1-3 
= -
Х
тич
(6.9)
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш мавжуд бўлмаганида 
(мелиоратив ишлар амалга оширилмаган) самарадорликнинг иккинчи қисми 
нолга тенг бўлади. 
C
2-3 
= 0, (6.10)
даврнинг 3 даври қуйидаги ифодага тенг бўлади: 
С
3 
= - Х
тич
(6.11) 
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш циклининг тўлиқ 
самарадорлиги: 
С
ц 
= С
1 
+ С
2 
– Х
тич
(6.12)
б) тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг оддийдан паст 
даражада бўлганида ифода қуйидаги кўринишни олади: 
ΔБ
ист
> ΔБ
тич
агар ΔБ
тич 
> 0. (6.13) 
Ушбу вазиятда циклнинг 3 даврида самарадорлик салбий бўлади ва 
миқдорий кўрсаткичи тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг 
оддий туригача етмаётган бонитет балларини тўлдириш учун сарфланадиган 
харажатлар қийматига тенг бўлади.
ΔБ
етмаг 
= ΔБ
ист
– ΔБ
тич
(6.14) 
Унда ушбу давр самарадорлиги қуйидаги ифодага тенг бўлади: 
С
1-3 
= Қ
тичоа
– Қ
ҳос
ва 
С
2- 3 
= Қ
тичон
– Қ
тичоа,
(6.15) 
бу ерда: 
Қ
тичоа
– ишлаб чиқариш омилларини такрор ишлаб чиқаришнинг 
амалдаги қиймати; 

---

125 
Қ
тичон
– ишлаб чиқариш омилларини такрор ишлаб чиқаришнинг 
норматив қиймати; 
Қ
ҳос
– олинган ҳосилнинг қиймати. 
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш цикли 3 даврининг тўлиқ 
самарадорлиги қуйидагини ташкил этади: 
С
3 
= С
1-3 
+ С
2-3 
= (Қ
тичоа 
– Қ
ҳос
) + (Қ
тичон 
– Қ
тичоа
) = Қ
тичон 
– Қ
ҳос
(6.16)
Олинган ҳосилнинг қиймати (тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб 
чиқариш оддий даражадан паст бўлганида) мелиоратив ишлар қийматидан 
катталигини ҳисобга олган ҳолда, ушбу босқичнинг самарадорлиги салбий 
бўлади. Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш тўлиқ циклининг 
йиғинди кўринишидаги самарадорлиги қуйидагига тенг бўлади: 
С
ц 
= С
1 
+ С
2 
+ (Қ
тичон
– Қ
ҳос
)
(6.17) 
в) тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг оддий турида 
истеъмол қилинган тупроқ унумдорлиги такрор ишлаб чиқарилган тупроқ 
унумдорлиги билан тенг бўлади, яъни: 
ΔБ
тич 
= ΔБ
ист.
(6.18)
Ердан самарали фойдаланганлигида ва ишлаб чиқариш рентабеллиги 
шароитида ҳосилнинг ялпи қиймати мелиорация сарф-харажатларидан ортиқ 
бўлиши керак. Шунда такрор ишлаб чиқариш 3 даврининг тўлиқ 
самарадорлиги қуйидагича бўлади:
С
3
= С
1-3 
+ С
2-3 
= (Қ
ҳос 
– Қ
тичоа
) + (Қ
тичон 
– Қ
тичоа
) = Қ
ҳос
+ Қ
тичон 
– 2Қ
тичоа
(6.19) 
Бутун такрор ишлаб чиқариш циклининг самарадорлиги эса, қуйидаги 
ифодага тенг: 
С
ц 
= С
1
+ С
2 
+ (Қ
ҳос
+ Қ
тичон 
– 2Қ
тичоа
)
.
(6.20) 
г) Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг кенгайтирилган 
услубида: 
ΔБ
ист 
> 0, ΔБ
тич 
> ΔБ
ист
ёки ΔБ
тич 
= ΔБ
ист 
+ΔБ
қўш.
(6.21) 
бу ерда: 

---

126 
ΔБ
қўш.
– кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш натижасида тупроқ 
бонитетига қўшилган унумдорлик. 
Демак, (6.16) ифодага мос равишда: 
С
1-3 
= Қ
ҳос 
– Қ
тичоа 
+ Қ
қўш.ҳос
(6.22) 
бу ерда:
Қ
қўш.ҳос
– тупроқ бонитетига қўшилган унумдорлик ҳисобидан олинган 
қўшимча ҳосилнинг қиймати.
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш цикли 3 даврининг тўлиқ 
самарадорлиги қуйидагига тенг: 
С
3 
= С
1-3 
+ С
2-3 
= (Қ
ҳос
– Қ
тичоа
) + Қ
қўш.ҳос 
+ (Қ
тичон
– Қ
тичоа
) = Қ
ҳос 
+ Қ
қўш.ҳос 
+ Қ
тичон 
– 2Қ
тичоа
(6.23) 
Ушбу ҳолатда тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш циклининг 
самарадорлиги қуйидагини ташкил қилади: 
С
ц 
= С
1 
+ С
2
+ (Қ
ҳос 
+ Қ
қўш.ҳос.
+ Қ
тичон 
– 2Қ
тичоа
)
.
(6.24) 
Ҳосил бўлган (6.12), (6.17), (6.20) ва (6.24) ифодалар қишлоқ хўжалигида 
тупроқ 
унумдорлигини 
такрор 
ишлаб 
чиқариш 
самарадорлигини 
(сўм/балл*га) акс эттиради. Циклнинг тўлиқ самарадорлигини аниқлаш учун 
солиштирма самарадорликни такрор ишлаб чиқилган баллар ва майдон 
ҳажмига кўпайтирилади: 
С
ц
= (С
1 
+ С
2 
+ С
3 *
Б
) Р
га
(6.25) 
(6.25) ифода суғориладиган ерлар тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб 
чиқариш циклининг умумий самарадорлигини ўзида акс эттириб, маҳсулот 
ишлаб чиқариш ва тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш сарф-
харажатларини ҳам ҳисобга олади. Маҳсулот ишлаб чиқариш ва тупроқ 
унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш цикли сарф-харажатлари хўжалик 
ички ва хўжаликлараро миқёсда ўтказилган мелиоратив тадбирлар, суғориш 
сувларини келтириш, нормадан ортиқ фойдаланилган сув сарф-
харажатларини ўз ичига олади, яъни суғориладиган ердан фойдаланишда 
бозор тамойиллари амалга оширилади. (6.25) ифоданинг кенгайтирилган 

---

127 
кўриниши суғориладиган ерлар тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб 
чиқариш цикли самарадорлигининг математик моделидир. 
Суғориладиган ерлардан фойдаланишда тупроқ унумдорлигини такрор 
ишлаб чиқариш циклининг умумий самарадорлигини белгилаш бўйича ҳисоб-
китобларни пахтачиликка йўналтирилган фермер хўжаликлари мисолида 
кўриб чиқамиз. Мисол учун, тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш 
циклининг 1 даври самарадорлиги фақат потенциалда бўлиб, амалга 
оширилишини кутмоқда. Лекин, у ерлардан тадбиркорлик билан 
фойдаланилганда кўпроқ пахта хом ашёси, бошоқли экинлар (сулини беда 
билан алмашлаб экишни ҳам ҳисобга олган ҳолда) дан кўпроқ ҳосил олиш 
имкониятини яратади. Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш 
циклининг 2 босқичи самарадорлиги ишлаб чиқариш сарф-харажатлари 
солиштирма қийматининг қисқариши ва суғориладиган ерлардан 
фойдаланишнинг умумий ва солиштирма қийматининг ортишини ҳам ўз ичига 
олади. Суғориладиган ҳайдаладиган ерлар учун тавсия этилган “Д” 
сценарийси бўйича умумий даромад 330,2 млрд сўмдан то 1250,8 млрд 
сўмгача, солиштирма даромад эса 1 га экинзор ерларга – 111,5 минг сўм/га дан 
437,7 минг сўмгача, яъни 3 мартага кўпаяди. Жумладан, пахта бўйича 
даромадлар 125,9 минг сўм/га дан то 274,8 минг сўм/га гача ортади. Қишки 
бошоқли экинлар (буғдой) бўйича эса – 131,5 минг сўм/га дан 200,1 сўм/га 
миқдоргача ортиши кузатилади. 
Суғориладиган ерлардан фойдаланиш тупроқ унумдорлигини такрор 
ишлаб чиқариш цикли 3 даври самарадорлиги хўжалик ички суғориш ва 
коллектор тармоқларини тозалаш бўйича сарф-харажатлар ва ер солиғини ҳам 
ўз ичига олади, оқибатда салбий натижа беради. 
Ўрганилаётган ер майдонларида тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб 
чиқариш циклининг 3 даврида сарф-харажатлар 179,2 млрд.сўмни, солиширма 
– 62,7 минг сўм/га ни ташкил этади (6.1-жадвал). Суғориладиган ерлардан 
фойдаланишда тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш цикли 

---

128 
самарадорлиги учала давр самарадорлигининг йиғиндисидан иборат. Барча 
цикл бўйича 1 га экин майдонларига сарфланадиган харажатлар одатдагидан 
бир неча мартага ортади, экин ҳосилдорлиги ва хўжалик ички сув 
тармоқларини тозалаш харажатлари қабул қилинган нормативдаги 545,7 минг 
сўм/га ўрнига 919,6 минг сўм/га миқдорга ортади. Лекин ерлардан 
фойдаланиш умумий