Алтиев a. C. Ердан фойдаланиш

6.1-жадвал. 
Суғориладиган ерлардан фойдаланишда тупроқ унумдорлигини такрор 
ишлаб чиқариш даврининг умумий самарадорлигини белгилаш бўйича 
ҳисоб-китоблар 
Кўрсаткичлар 
Бошланғич 
вариант 
Тавсия этилаётган вариант (ссенарий Д) 
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш 
даври босқичлари 
Тақсим 
лаш 
(1- бос) 
Фойда 
ланиш 
(2- бос) 
Такрор 
ишлаб 
чиқариш 
(3- бос) 
Тўлиқ 
давр 
Экин майдонлари, 
минг.га 
2612.7* 
2857,6 
2857,6 
2857,6 
2857,6 
шунингдек: - пахта 
1445.7 
1270 
1270 
- 
1270 
Қишки бошоқли 
1167.0 
952,5 
952,5 
- 
952,5 
Беда 
- 
635,1 
635,1 
635,1 
Пахта хом ашёси, м. т 
3715.7 
4025.9 
4025.9 
- 
4025.9 
Қишки бошоқли 
экинлар маҳсулоти м. 
т 
4983.1 
4924.4* 
4924.4** 
- 
4924.4** 
Беда ҳашаги 
маҳсулоти м. т 
- 
4445 
4445 
- 
4445 
Сабзавот 
маҳсулотлари, м. т 
- 
5556.2 
5556.2 
- 
5556.2 
Тўлиқ сарф-харажат, 
млн. сўм 
1425836 
- 
2439897 
178623+622 
2619142 
1 га экин майдони 
сарф-харажати, м. 
сўм
545,7 
- 
853,8 
62,726*** 
916,6 
шунингдек пахта 
720,2 
- 
768,7 
62.7 
782.9 
қишки бошоқли 
экинлар 
329,6 
- 
358,3 
62,7 
392,3 
Маҳсулот нархи, 
млн.сўм 
1761383 
- 
3690711 
- 
3690711 
Шунингдек– пахта 
хом ашёси 
1223208 
- 
1325326 
- 
1325326 
қишки маҳсулотлар 
538175 
- 
531835 
-- 
531835 

---

129 
Жами даромад, 
млн.сўм 
335547 
- 
1250814 
- 
1071569 
1 га экин майдони 
даромади, минг. сўм 
128,4 
437,7 
375,0 
шунингдек пахта 
125,9 
274,8 
212,1 
қишки бошоқли 
экинлар 
131,5 
200,1 
137,4 
даромади 335,5 млрд сўмдан то 1071,6 млрд сўмгача ортган бўлса, 1 га экин 
майдонларининг солиштирма даромади 128,4 минг сўмдан то 375,0 сўмгача 
ортди. Фермер хўжаликларининг пахта, бошоқли экинлар бўйича солиштирма 
даромадлари ортади, аммо мелиоратив ишлар сарф-харажатлари туфайли 
даромад кўрсаткичлари бироз пасаяди. Тавсия этилган экин экиш таркибига 
риоя этилганида, буғдойдан ташқари, яна қўшимча 793,8 тонна сули ва беда 
олинади. 
Фермер хўжаликларининг тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш 
цикли бўйича умумий ва солиштирма даромадлари циклнинг иккинчи даври 
(ердан бевосита фойдаланиш – маҳсулот ишлаб чиқариш) кўрсаткичларидан 
15% кам бўлади. Бу ҳолат табиий, чунки тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб 
чиқаришнинг тўлиқ цикли нафақат маҳсулот ишлаб чиқариш, балки тупроқ 
унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш, хўжалик ички суғориш ва коллектор 
тармоқларини ишчи ҳолатида сақлашга кетадиган сарф-харажатларни ҳам ўз 
ичига олади. Агар фермерлар ҳисобига хўжалик ички ва хўжаликлараро 
ирригация тармоқлари ва иншоотларини сақлаш сарф-харажатлари ҳам 
киритилса, тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқаришнинг тўлиқ даври 
сарф-харажатлари кўрсаткичи янада ортади. Бу ҳолат сув хўжаликлари 
объектлари ва КДТни ишчи ҳолатда сақлаш сарф-харажатлариини ердан 
фойдаланувчилар ва давлат бюджети ўртасида тўғри тақсимланишини талаб 
этади. Чалкашликлар келиб чиқмаслиги учун фермерларнинг ирригация 
иншоотлари ва КДТни ишчи ҳолатини сақлашга кетадиган харажатларини 
қоплаб бериш мақсадида улар етиштирган маҳсулотнинг шартномавий 

---

130 
нархларини кўтариш ёки мазкур мақсадлар учун давлат ёхуд маҳаллий 
бюджетдан маблағ ажратилишини ҳал этиш керак. 
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш цикли умумий 
самарадорлиги бўйича аниқланган кўрсаткичлар корхонлар, ташкилотлар, 
муассасалар томонидан ердан фойдаланиш самарадорлигини ҳисоблаш учун 
асос бўлади. Бунда, корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар томонидан ер 
кўп йўналишли мақсадларда фойдаланилганда иқтисодий самарадорликка 
бошқа турдаги самарадорликларни (ижтимоий, рекреацион), қўшиш керак, бу 
эса, ердан фойдаланишнинг тўлақонли баҳоланишини таъминлайди.