Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI

“Ro‘yxatga olindi”

O‘quv ishlari bo‘yicha dekan muovini
_______D.Rustamov
2020- yil “____” -iyun

5111200-“O‘zbek tili va adabiyot” bakalavr yo‘nalishi IV kurs 407-guruh talabasi Anvarova Zilolaning “O‘zbek tilida son so‘z turkumi” mavzusida yozilgan

KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_D.To‘rayeva
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“O‘zbek tilini o‘qitish” kafedrasi mudiri
f.f.d_________B.Mengliyev
2020- yil “__” -iyun
TOSHKENT – 2020

Mavzu: O‘zbek tilida son so‘z turkumi

Reja:


I. Kirish.
II. Asosiy qism:
2.1.Sonning ma’nosi va grammatik belgilari, xususiyatlari
2.2.Sonlarning ma’no jihatidan turlari va hisob so‘zlar
2.3.Butun son va kasr sonlar
III. Umumiy xulosalar.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

1. 
   Kirish
   

Jamiyatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy va ma’naviy o‘zgarishlar ta’lim tizimi oldiga ham yangicha talab va vazifalar qo‘ydi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»dagi yosh avlodni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash vazifasi, ayniqsa, ona tili va adabiyot o‘qituvchilari zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh. Mirziyoyev “Hukumatning, tegishli vazirlik va idoralar hamda butun ta'lim tizimining, hurmatli domlalarimiz va professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi – yosh avlodga puxta ta'lim berish, ularni jismoniy va ma'naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir. Ta’lim mazmuni o‘quv rejalari, dastur va darsliklar hamda o‘quv tadrijiy qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Ona tili fanini o‘qitishning samaradorligi juda ko‘p omillar bilan chambarchas bog‘langan. Bular ichida ona tili ta’limi mazmuni muhim va yetakchi sanaladi. Chunki samaradorlik, avvalo, o‘quvchilarga “Nimani o‘qitish” masalasi bilan chambarchas bog‘liq. Ona tili ta’limidan o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan zaruriy bilimlar hamda shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko‘nikmalar tizimi to‘g‘ri belgilansagina “Qanday o‘qitish kerak” degan savolga javob topish mumkin. Demak, samaradorlik avvalo ana shu ikki omil bilan bevisita aloqadordir. “Umumiy o‘rta ta’limning davlat standarti”da “maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy hayotning rang-barang jabhalarida muloqot madaniyatining barcha turlarida o‘zbek tilidan bemalol, unumli va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish salohiyatiga ega bo‘lishlari kerak”¹ligi alohida ta’kidlangan. Ta’lim mazmuni o‘quv rejalari, dastur va darsliklar hamda o‘quv tadrijiy qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Ona tili fanini o‘qitishning samaradorligi juda ko‘p omillar bilan chambarchas bog‘langan. Bular ichida ona tili ta’limi mazmuni muhim va yetakchi sanaladi. Chunki samaradorlik, avvalo, o‘quvchilarga “Nimani o‘qitish” masalasi bilan chambarchas bog‘liq. Ona tili ta’limidan o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan zaruriy bilimlar hamda shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko‘nikmalar tizimi to‘g‘ri belgilansagina “Qanday o‘qitish kerak” degan savolga javob topish mumkin. Demak, samaradorlik avvalo ana shu ikki omil bilan bevisita aloqadordir. “Umumiy o‘rta ta’limning davlat standarti”da “maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy hayotning rang-barang jabhalarida muloqot madaniyatining barcha turlarida o‘zbek tilidan bemalol, unumli va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish salohiyatiga ega bo‘lishlari kerak”²ligi alohida ta’kidlangan.

Ma’lumki, o‘zbek tilshunosligida sonning morfologik belgi-xususiyatlari masalasi yuzasidan bir qator tadqiqotlar o‘tkazilgan. Xususan , Q.Sapayevning “Hozirgi o‘zbek tili” nomli kitobida (- Toshkent-2009. -124 b) son, sonning ma’nosi, uning grammatik belgilari xususida qimmatli ma’lumotlar berilgan.
Son masalasiga oid nazariy qarashlar R. Sayfullayeva, B.Mengliyev, G.Boqiyeva va boshqalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida (-Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti,2009.-177 b) ham ma’lumotlar mavjud. Son leksemasining tizimi haqida Sh. Rahmatullayevning “Hozirgi adabiy o‘zbek tili” darsligida (-Toshkent: Universitet, 2006-231 b) ham bir qancha qiziqarli nazaryalar bordir. Shuningdek, son, uning morfologik belgi-xususiyatlari bilan bog‘liq masalalar darslik va o‘quv qo‘llanmalardan ham o‘rin olgan.
Biz son so‘z turkumi bo‘yicha, uning belgilari, xususiyatlari, ma’no jihatdan turlari, sonlarning tuzilish jihatdan turlari, sintaktik xususiyatlari, morfologik xususiyatlari, ularning otlashishi, absrakt son tushunchasi, hisob so‘zlar, butun va kasr sonlar, sonning boshqa so‘z turkumlari bilan aloqasi, sanoq sonning hisob so‘z bilan qo‘llanishi, aloqa-munosabat kategoriyalarining sonda voqelanishi, egalik kategoriyasi, kelishik kategoriyasi kabi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz . Shundan so‘ng, Halima Xudayberdiyeva asarlaridan tanlab olingan daliliy misollar yordamida nazariy ma’lumotlarni asoslab beramiz. Mana shu daliliy materiallarga tayanib ish ko‘ramiz.