Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

Google, Yandex, Rambler, Yahoo
 
kabi qidiruv 
tizimlari mavjud. 
Informatsiyani qidirish quyidagi 4 bosqichni o‗z ichiga oladi: 
-
informatsiyaga bo‗lgan talabni aniqlashtirish hamda informatsion 
so‗rovni shakllantirish; 
-
so‗ralgan 
informatsiya 
saqlangan 
manbalarni 
(informatsion 
massivlarni) aniqlash; 
-
informatsion massivlardan zaruriy informatsiyani ajratib olish; 
-
informatsiya bilan tanishish va qidiruv natijalarini baholash. 
Qidiruvning quyidagi turlari mavjud: 
1.
To‗liq matnli qidiruv – hujjatning to‗liq mazmun-mundarijasi 
asosida amalga oshiriladigan qidiruv. Masalan, internetdagi qidiruv 
tizimlari: www.yandex.ru. www.google.com. 
2.Metama‘lumotlar bo‗yicha qidiruv – hujjatning muayyan atributlari 
(hujjat nomi, yaratilgan vaqti, hajmi, muallifi) asosida amalga oshiriladi-
gan qidiruv. Qidiruvning bu turiga MS Windows tizimida fayllar bilan 
ishlashda foydalaniladigan qidiruv dialogi misol bo‗la oladi. 
3.Tasvir qidiruvi – tasvirning mazmuni asosida amalga oshiriladigan 
qidiruv. Bunda qidiruv tizimi rasmning mazmunini o‗zlashtiradi va 
natijada shunga o‗xshash rasm topiladi. 
Polar Rose, Picollator
qidiruv 
tizimlari mana shu tamoyil asosida ishlaydi. 
4.Multimediali informatsiya qidiruvi – bunda ma‘lumotlar audio va 
videofayllar bo‗yicha qidiriladi. 
Qidirish jarayoni turli metodlar asosida yuz beradi: manzilli qidiruv, 
semantik qidiruv, hujjatli qidiruv, faktografik qidiruv. Manzilli qidiruv 
so‗rovda ko‗rsatiladigan sof formal belgilar bo‗yicha hujjatlarni qidirish 
jarayoni bo‗lib, bunda hujjatning aniq manzili ko‗rsatilishi lozim. Hujjat-
ning manzili web-server va web-sahifa manzili yoki bibliografik qayd 
elementlari, hujjat saqlangan joy sanaladi. Semantik qidiruv hujjatlarning 
mazmuni asosida qidirish usuli bo‗lib, bunda hujjatning umumlashma 
mazmuni, sarlavhasi deskriptor ko‗rinishida shakllantirilishi lozim. Hujjat-
li qidiruv matnli ma‘lumotlar hamda ular haqidagi bibliografik qaydlarni 
qidirish jarayonidir. Faktografik qidiruv so‗rovda nazarda tutilgan 
ma‘lumotga mos keluvchi faktlar (matnli hujjatlar tarkibidan ajratilgan 
ma‘lumotlar)ni qidirish jarayonidir.

---

161 
Qidiruv tizimi relyatsion ma‘lumotlar hamda gipertekstli ma‘lumotlar 
bazasida mavjud bo‗lgan hujjatlar, hujjatlar haqidagi metama‘lumotlar, 
matnlar, rasmlar, video va audiofayllarni qidirishni o‗z ichiga oladi. 
Informatsiyaning eksponensial tarzda ko‗payib ketayotganligi, 
shuningdek, internet tizimida ham kundan kunga ma‘lumotlar hajmining 
ortib borayotganligi kompyuter lingvistikasi oldiga bir qator vazifalarni 
qo‗ymoqda: 
-
qidiruv tizimining optimal modellarini yaratish; 
-
hujjatlarni tasniflash (klassifikatorlar tizimini yaratish); 
-
hujjatlarni klasterlash; 
-
foydalanuvchi interfeyslari va qidiruv tizimlari arxitekturasini 
loyihalash; 
-
zaruriy informatsiyani ajratib olish, hujjatlarni avtomatik referatlash 
va annotatsiyalsh; 
- deskriptorli tillar va tezauruslarni takomillashtirish. 
Saqlangan ma‘lumotning xarakteri hamda qidirish xususiyatiga ko‗ra 
informatsion qidiruv tizimlari ikki katta guruhga bo‗linadi: hujjatli va 
faktografik informatsion qidiruv tizimlari. Hujjatli informatsion qidiruv 
tizimlarida matn, tavsif va ta‘riflar saqlanadi, faktografik informatsion 
qidiruv tizimlari esa jadvallar, formulalar, grafik ko‗rinishidagi 
ma‘lumotlarni o‗z ichiga oladi. Shuningdek, aralash tabiatli informatsion 
qidiruv tizimlari ham mavjud bo‗lib, unda ham hujjatli, ham faktografik 
ma‘lumotlar saqlanadi. Informatsion qidiruv tizimlarida qidiruvni 
ta‘minlash uchun maxsus informatsion qidiruv tillari mavjud. Informatsion 
qidiruv tillari formal til bo‗lib, informatsion qidiruv tizimlarida saqlangan 
hujjatlarning mazmunini tavsiflash va so‗rov uchun mo‗ljallangan.
Informatsion qidiruv tilida hujjatlarga ishlov berish protsedurasi