|
(example based approach)
asosida o‗qitishga asoslangan. Bunda muayyan masalani yechish uchun
namunalar (misollar), ya‘ni o‗qituvchi moslamalar tayyorlanadi va tarmoq
shu asosda tekshiriladi. Bunda turli xil metodlardan foydalaniladi. Eng
keng tarqalgan metod – bu dastlabki yechim va sinov natijalarini e‘tiborga
olgan holda neyron tarmoqlari strukturasini korrektirovka qilishga
asoslangan metod
(back propagation method)
bo‗lib, unda oldindan
ko‗plab o‗qitish materiallari tayyorlab olinadi, u o‗z bazasidagi mavjud
ma‘lumotlarni yangi kiritilayotgan o‗qituvchi namuna-tanlamalar bilan
solishtiradi. Agar ma‘lumotlar bir-biriga mos kelsa, neyron tarmoqlari
strukturasida korrektirovka amalga oshirilmaydi. Faqatgina ma‘lumotlar
bir-biriga muvofiq kelmaganda korrektirovka yuz beradi. Shundan so‗ng
neyron tarmoqlarida muayyan amaliy vazifani hal etish tizimi to‗la
shakllanadi.
1
Sun‘iy intellekt tizimiga doir amaliy ishlardan biri ekspert tizimlari
hisoblanadi. Ekspert tizimi – bu muayyan sohadagi ekspertlik yoki mavjud
bilimlarning
imitatsiyasi
tarzida
yaratilgan
kompyuter
dasturi.
Boshqacharoq aytganda, ekspert tizimi maxsus sohaga oid barcha bilimlar
jamlangan qomus yoki professional ekspertlarning kompyuter modelidir.
Ekspert tizimlari odatiy kompyuter dasturlaridan farq qiladi. Odatiy
kompyuter dasturlari qidiruv tizimi, hisoblash va manipulyatsiya
tizimigagina ega bo‗ladi. Ekspert tizimlari mazkur jihatlardan tashqari
1
Anderson J. and Rosenfeld E.
Neurocomputing Foundations of Research. - Cambridge: MIT
Press, 1998;
Fukushima K. A.
Neural Network for Visual Pattern Recognition. IEEE Computer,
1988;
Hopfield J.J.
Neural Networks and Physical Systems with Emergent Collective
Computational Abilities. Proceedings of the National Academy of Sciences, 1982. Bu haqida
qarang:
Po„latov A., Muhamedova S.
Kompyuter lingvistikasi. –T., 2007.
Rahimov A.
Kompyuter
lingvistikasi asoslari. –T., 2011.
155
xuddi insonlarda bo‗lgani kabi dalillarga tayanib muhokama yuritish
imkoniyatiga ham egadir. Ekspert tizimlarining asosiy ikkita tarkibiy qismi
mavjud: ma‘lumotlar ombori va mantiqiy mashina.
Ekspert tizimlari konsepsiyasi Stenford universiteti professori Eduard
Feygenbaum nomi bilan bog‗liq bo‗lib, u 1977-yilda murakkab mantiqiy
masalalarni
yechishda
kompyuter
dasturlarining
samaradorligi
formallashtirish va dasturlash texnikasidan ko‗ra muammoli sohaga doir
bilimlar bazasiga bog‗liq ekanligini asoslab berdi.
1
Dastlab ekspert
tizimlari diagnostika va kasallikni davolash sohasiga tatbiq etildi. Ekspert
tizimlari keyinchalik kimyo, biologiya, geologiya sohalarida ham qo‗llana
boshladi.
Ekspert tizimlariga bilimlar bazasini kiritish uchun simvolli
ma‘lumotlarga ishlov berishga xizmat qiladigan LISP, REFAL, PROLOG
kabi sun‘iy tillardan foydalanilmoqda. Bu tillar evristik bilimlar va
mantiqiy xulosalarni yuzaga chiqarishda eng qulay dasturlash tillari
hisoblanadi. Bunda yagona qabul qilingan bilimlar bazasi uchun deklarativ
formalizm hamda qaror qabul qilish uchun protsedura tizimi
qo‗llaniladi. Ekspert tizimlari ichiga ekspertlar hamda bir qator yordamchi
dasturlar kiradi. Jumladan:
- savol-javobli dastur foydalanuvchi bilan tabiiy tilda munosabatga
kirishishni ta‘minlab beradi;
- bilimlar
ombori
dasturi
foydalanuvchiga
bilimlar
bazasiga
o‗zgartirishlar kiritish hamda to‗ldirib, boyitib BORIShga imkon beradi;
- tushuntiruvchi
dastur
–
javoblar
tizimini
tekshiradi;
- interpretator-dastur muayyan sohadagi terminlarni sharhlash, izohlashga
yordam beradi;
-ijro etuvchi dastur barcha tizimlar ishihi ta‘minlab beradi.
Ekspert tizimlari deklarativ va protsedurali bosqichlar asosida
ishlaydi. Deklarativ bosqich
– bu ekspert tizimiga kiritilgan
bilimlar bazasi bo‗lsa, protsedurali bosqich ekspert tizimlarining mavjud
bilimlar bazasiga tayanib hukm chiqarish va aniq qaror qabul qilish
bosqichini o‗z ichiga oladi.
Informatsiya shiddat bilan ko‗payib borayotgan bugungi davrda
ekspert tizimlarining bilimlar bazasini uzluksiz to‗ldirib, yangi bilimlar
bazasi bilan boyitib BORISh muhim vazifa bo‗lib qolmoqda. Bilimlarning
mavjud holatlar bilan muvofiqligi hamda bilimlar bazasining boyitilishi
ekspert tizimlarining tushuntiruvchi dasturlari asosida amalga oshiriladi.
1
Белонoгов Г.Г.
Компьютерная лингвистика и перспективные информационные
технологии. - М.: Русский мир, 2004. - С.226;
156
Keyingi paytlarda bilimlar bazasi bilan shug‗ullanuvchi maxsus yo‗nalish
ham shakllandi. Bu yo‗nalish
Do'stlaringiz bilan baham: |
