Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

 
kompyuter lingvistikasining fanlararo tabiati; 

 
kompyuter lingvistikasining turli munosabatlar tizimi sifatidagi 
tavsifi; 

 
kompyuter lingvistikasi yo‗nalishlari taraqqiyotining xilma-xilligi; 

 
rus kompyuter lingvistikasining ingliz kompyuter lingvistikasidan 
farqi (jumladan, rus kompyuter lingvistikasi yo‗nalishlari yuzasidan 
bajarilishi lozim bo‗lgan masalalarning mavjudligi). 
Kompyuter lingvistikasi ―sun‘iy intellekt‖ tadqiqot yo‗nalishining bir 
qismi hisoblanar edi. ―Sun‘iy intellekt va intellektual tizimning maxsus 
atamalari XX asrning 60 yillaridan boshlab shakllana boshladi. Soha 
shakllanishining birinchi bosqichi turli maktablar va mutaxassislar 
guruhining mavjudligi, sinonimik atamalar ko‗pligi bilan ajralib turadi. 70- 
yillar o‗rtasiga kelib sun‘iy intellekt sohasida terminlar majmuyi 
qat‘iylasha boshladi. Aksariyat mutaxassislar tomonidan tan olingan 
atamalar yuzaga keldi. Bu terminlarning aksariyati ingliz tilidan kirgan. 
Kompyuter lingvistikasiga oid asosiy atamalar majmuyi 80- yillarning 
birinchi yarmida to‗liq shakllandi. Kompyuter lingvistikasining atamalar 
majmuyi alohida bo‗limlarda birinchi bosqich xususiyatlarini saqlab 
qolgan (sinonimlarning ko‗pligi, masalan, semantik munosabatlar 
bo‗limida). 
Sun‟iy intellekt
– bu oxirgi o‗n yillikda turli fan sohalarida, jumladan, 
kompyuter lingvistikasida faol bo‗lgan sohalardan biridir. Sun‘iy intellekt 
ham fanlararo soha hisoblanadi, ammo bu parametr nuqtayi nazaridan 
qaraganda sun‘iy intellekt va kompyuter lingvistikasi o‗zaro farqlanadi: 
sun‘iy intellekt fanlararo sohadir, chunki uning usullaridan turli fanlarda 
foydalaniladi, kompyuter lingvistikasi esa lingvistika (nutqni va matnlarni 
tadqiq qilish bilan bog‗liq bo‗limlarni), psixologiya, mantiq kabi turli 
fanlarni, sun‘iy intellektning ayrim bo‗limlarinigina qamrab oladi. 
Rus tilidagi terminlarning asosiy manbasi sifatida 2000– 2010 yillarda 
bo‗lib o‗tgan ―Dialog (Suhbat)‖ Xalqaro anjumanida taqdim etilgan 
ma‘ruzalar matnlari to‗plamini qayd etish mumkin. Bu to‗plamga 
lingvistik modellar (morfologik va sintaktik tahlil) va statistik 
ko‗rsatkichlar asosida ushbu fan sohasidagi so‗zlar va so‗z birikmalari, 
ya‘ni fan sohasining terminlari sifatida qo‗llanishi mumkin bo‗lgan 
atamalarni tanlab olishga ko‗mak beruvchi yo‗l-yo‗riqlar tatbiq qilingan. 
Bu ro‗yxat kompyuter lingvistikasi sohasi ekspertlari tomonidan tuzilgan. 
Bunda ekspertlar nafaqat kompyuter lingvistikasi sohasidagi bilimlarga, 

---

130 
balki 
atamashunoslik 
haqidagi 
umumlingvistik 
tushunchalar 
va 
terminologik so‗zlarni shakllantirishga asoslanadi. Fan sohasining yuzaga 
kelish jaryonini e‘tiborga olgan holda yondashish darajalanuvchi sxemalar 
asosida shakllanishning umumiy metodikasi bilan muvofiqlashtiriladi. 
Agar bu lug‗at ingliz tili uchun tuziladigan bo‗lsa, yaratilayotgan 
tezaurusning rus-ingliz tilida ekanligini e‘tiborga olib, kompyuter 
lingvistikasining ingliz tilidagi manbalaridan tarjimaga oid ekvivalentlari 
tanlab 
olinadi. 
Boshqa 
tarafdan 
esa, 
rus 
tilidagi 
kompyuter 
lingvistikasining ayrim bo‗shliqlarini to‗ldirish uchun bu qismlarga 
atamalar yig‗ish va ularni qo‗llash, lug‗atga kiritish jarayonida yana ingliz 
tilidagi manbalarga tayanishga to‗g‗ri keladi. Chunki ingliz tilidagi 
atamalar va ularning izohi yoritilgan manbalar doirasi anchagina kengdir. 
O‗quv-tanishtiruv ixtisosligiga tegishli bo‗lgan zamonaviy hamda nufuzli 
ingliz tilidagi kitob manbalarining fan ko‗rsatkichlari va taniqli tovush 
analizatorlari hujjatlariga kiruvchi glossariylar shular jumlasidandir. 
Ushbu terminologik asosda parallel terminlarning ingliz-rus tilidagi 
lug‗atini yaratish imkoniyati tug‗ilgan. 
Ko‗p sonli sinonimik qatorlardan asosiy atama – deskriptorni tanlab 
olish muammosi ham qiyin kechmoqda, chunki kundan kunga yangi 
tushunchalar va ularga mos keluvchi atamalar paydo bo‗lib BORIShi va 
ularni o‗zlashtirish asosiy muammo bo‗lib kelmoqda. Inglizlarda 
avtomatik tarjima sohasida 
translation memory 
tizimlarining paydo 
bo‗lishi, ilmiy jamiyat tomonidan tan olinmagan edi va 
tarjimaviy xotira
atamasi bunga qarama-qarshi qo‗yilgan, ammo tarjimon-amaliyotchilar 
tomonidan 
tarjimalar xotirasi
tushunchasi keng qo‗llanildi va asosiy 
iste‘moldagi tushuncha sifatida shakllandi (sinonimik qatorlari: 
tarjimaviy 
xotira
– 8, 
tarjimalar xotirasi
– 0, 
tarjimalar arxivi
– 1, 
tarjimalar 
to„plovchisi
– 0, 
tarjimalar to
‗
plami
– 0). 
Kompyuter lingvistikasi ayrim yo‗nalishlarining rivojlanishi (masalan, 
onlayn
tizimidagi avtomatik tarjima) natijasida atamalarning eski 
ko‗rinishlari bilan ziddiyat yuz beradi.