Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

partitsipant
askriptorini 
semantik valentlik
va 
vaziyat ishtirokchisi
deskriptorlari 
bilan ―Alternativ ravishda foydalan‖ munosabati orqali bog‗lash mumkin. 
Xuddi shunday, 
statistik mashina yordamidagi tarjima tizimi
askriptorini ―Kombinatsiyadan foydalan‖ bog‗lanishi yordamida ikki 
deskriptorlar kombinatsiyasi (birikmasi) sifatida quyidagicha ifodalash 
mumkin – 
mashina yordamidagi tarjima tizimi va mashina yordamida 
statistik tarjima. 
Deskiptorlar o‗rtasiga quyidagi iyerarxik munosabatlar kiritiladi: quyi 
deskriptordan yuqoriga yo‗naltirilgan ―Yuqori‖ darajalanmagan iyerarxik 
bog‗lanish, quyi deskriptor tushunchasi hajmi yuqori deskriptor 
tushunchasi hajmiga kirgandagi ―Yuqori tur‖ o‗zaro bog‗lanishi, quyi 
deskriptor yuqori deskriptor obyekti komponentlaridan birini ifodalaganda 
ikki deskriptor o‗rtasida ―Yuqori butun‖ partonimik bog‗lanishi, 
shuningdek ularning aksi bo‗lgan ―Quyi (past)‖, ―Quyi ko‗rinish‖, ―Quyi 
qism‖ munosabatlari ham kiritiladi. 

---

124 
Tushunchalar sinfini va shu sinf namunasini ifodalovchi deskriptorlar 
orasidagi munosabatlarni belgilash maqsadida ―Yuqori namuna sinfi‖ va 
―Quyi namuna‖ bog‗lanishlari tanlab olinadi. 
Ayrim deskriptorlarga oid iyerarxik munosabatlarni o‗rnatish uchun 
―Iyerarxiyaning bo‗linish jihatlari‖ belgisini ko‗rsatish mumkin. Masalan, 
―Quyi ko‗rinish‖ munosabati asosida qurilgan iyerarxiyada mashina 
yordamida tarjima ―yondashuv‖ belgisiga ko‗ra mashina yordamida 
statistik tarjima, Qoidalarga asoslangan holda Mashina yordamidagi 
tarjima va pretsendentlarga asoslangan holda mashina yordamidagi 
tarjimalarga bo‗linadi, ―insonning ishtiroki darajasi‖ belgisiga ko‗ra – 
to‗liq avtomatik tarjima va inson-mashina yordamidagi tarjimaga ajraladi. 
Ko‗rinadiki, aynan bir deskriptor bir vaqtning o‗zida turli bog‗lanishlar 
asosida qurilgan (―Yuqori‖, ―Yuqori-tur‖, ―Yuqori-butun‖) va iyerarxik 
bo‗linishning turli jihatlariga qarab bir nechta iyerarxik tushunchalarga 
mansub bo‗lishi mumkin. 
Deskriptorlar yordamida ifodalanayotgan tushunchalararo semantik 
bog‗lanishlarning bir tilli ko‗rinishi (versiya)larida iyerarxik va birikmali 
munosabatlar o‗rnatiladi. 
Deskriptorlar o‗rtasidagi, iyerarxik va sinonimik munosabatlardan 
farq qiluvchi bog‗lanishlar, ―bog‗liqlik‖ munosabati tomonidan 
belgilanadi. Bunday munosabat deskriptorlar orasida erkin assotsiativ 
bog‗lanishlar, masalan, ―jarayon-obyekt‖, ―sabab-oqibat‖ va boshqa 
ko‗rinishlardagi tobeliklarni aks ettiruvchi munosabatlarni hosil qilish 
imkonini beradi.
Turli tildagi versiyalar deskriptorlarining teng ma‘noga ega ekanligini 
ko‗rsatish uchun ular o‗rtasida ―boshqa tildagi ekvivalent‖ munosabati 
o‗rnatiladi. Agar tushunchani boshqa tilda aynan bir deskriptor yordamida 
ifodalash imkoni bo‗lmasa, unda standartga muvofiq ekvivalent sifatida bir 
necha deskriptorlar kombinatsiyasi ko‗rsatiladi. 
Tezaurusga kiritish uchun atamalar tanlash muammolari, shuningdek, 
bir qancha sinonimik atamalar orasidan asosiy deskriptor-atamani tanlab 
olish masalalari ushbu mavzu ustida ko‗proq ish olib BORIShni talab 
qiladi. Tezaurusning elektron ko‗rinishi (versiyasi) amalga oshirilishining 
o‗ziga xos xususiyatlarini tasvirlashda asosiy e‘tibor tezaurusda 
qo‗llanadigan atamalar haqidagi ma‘lumotlar tizimining mantiqiy bir 
butunligini va ma‘lumotlardan foydalanishning qulayligini ta‘minlashga 
qaratiladi. 
O‗zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasini shakllantirish va 
rivojlantirishda kompyuter tizimidagi ma‘lumotlar bazasi, terminlar 

---

125 
lug‗ati, boshqa lug‗at turlari o‗ziga xos o‗rin tutadi. Bir sohadagi 
muammoni hal etish boshqa yo‗nalishdagi muammoning yechimi bilan 
bog‗liq. Shunday ekan, o‗zbek tilshunosligining kompyuter lingvistikasiga 
doir muammolari qisqa davrda hal etilishi mushkul bo‗lgan, yaxlit tizim 
holatidagi ilmiy tadqiqotlarni talab etadigan masalalar ekanligi ma‘lum 
bo‗ladi.
Kompyuter lingvistikasi terminlarini izohlash, aniq va umum 
tomonidan qabul qilingan ilmiy terminlar glossariylarini yaratish, sohaning 
asosiy tushunchalari haqidagi ma‘lumotlar bazasini shakllantirish, 
bilimlarni tizimlashtirish dolzarb hisoblanadi. 
Tezaurus bilimlarni to‗plash va bir tizimga solish imkonini yaratar 
ekan, ma‘lumot manbalari va shu tizimdagi axborotlarni ma‘noga ko‗ra 
qidirish, nafaqat kompyuter lingvistikasi sohasi mutaxassislarini, balki, 
umuman axborot texnologiyalari sohasi mutaxassislari faoliyatini 
yengillashtirishi, bilim darajalarini oshirishi mumkin bo‗ladi. Buning 
uchun, dastavval, tezaurusning umumiy tuzilmasi, tezaurus manbalar 
strukturasi va atamalar orasidagi bog‗liqliklar to‗plamini izohlash, 
terminlar o‗rtasidagi munosabatlarni tanlash va aks ettirishdagi 
muammolarga e‘tibor qaratish, shuningdek, tezaurus terminologik 
tizimining mantiqiy bir butunligini ta‘minlash lozim. Bu borada ingliz, rus 
kompyuter lingvistikasida yaratilgan tadqiqotlar yo‗naltiruvchi manba 
sifatida xizmat qiladi.
1
Tilga yoki tillarga yo‗naltirilganligiga qarab tezauruslar bir tilli va 
ko‗p tilli bo‗lishi mumkin. Ikki til asosida tezaurus yaratish 
tadqiqotchilarga keng imkoniyat yaratadi. Kompyuter lingvistikasi 
bo‗yicha rus-ingliz tezaurusi ko‗p tilli axborot-qidiruv tezaurusining bir 
tilli to‗plami sifatida ishlab chiqilganida bir vaqtning o‗zida tezaurusning 
bir-biriga mos keluvchi terminlari ko‗rinishlari – ingliz va rus tilidagi 
ko‗rinish(versiya)larigina tahlil qilinadi. 
Bir tilli versiyalarning har biri ISO 2788-1986 Xalqaro standarti, 
GOST 7.25-2001 Davlatlararo standarti asosida ishlab chiqiladi.