15
―Kompyuter lingvistikasi‖ fani XX asrning o‗rtalarida paydo bo‗lgan
matematik lingvistika fani asoslaridan kelib chiqqan.
Matematik
lingvistika fanining asosiy maqsadi tabiiy tillarning matematik modelini
ishlab chiqish edi. Matematik lingvistika umumiy lingvistikaning formal
va aksiomatik nazariyalarini va aniq tillarning
matematik modellarini
ishlab chiqishdan iborat vazifalarni amalga oshiradi. Shu tariqa tabiiy tillar
grammatikasi formal modelining tuzilishi kompyuterda tarjima qilish, til
o‗rgatish, matnlarni tahrirlash kabi amaliy dasturlarni ishlab chiqishga asos
bo‗ldi.
Lingvistikada til inson bilan
mutanosiblikda talqin qilinadi, ya‘ni
inson zaruriy subyekt sifatida tavsiflanadi. Kompyuter lingvistikasi
jarayonida shaxsning ishtiroki bir qadar cheklanadi. Lingvistikada
kompyuter tizimining joriy etilishi asrning buyuk kashfiyoti bo‗lgan
kompyuter texnologiyalarining tilshunoslikka ham kirib kelganidan
dalolatdir.
Dastlabki davrlarda fan ―Matematik va kompyuter lingvistikasi‖ deb
nomlangan va ta‘lim jarayonida o‗qitilgan.
Kurs ikki qismdan iboratligi
ta‘kidlanib, ularning mohiyati quyidagicha yoritilgan:
Matematik lingvistika – tabiiy tillarning matematik modellarini
(bunday formallashgan til
metatil
deb ataladi) ishlab chiqish, xususan,
sun‘iy tillarni yaratish algoritmini tuzish bilan shug‗ullanuvchi fandir.
Matematik lingvistika fanining asosiy maqsadi tabiiy tillarning matematik
modelini ishlab chiqishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun fan o‗z oldiga
quyidagi vazifalarni qo‗yadi:
-
formal grammatika
yaratish;
-
tabiiy va sun‘iy tillarning formal modellari algoritmini
ishlab chiqish;
-
tilning aksiomatik nazariyasini ishlab chiqish;
-
lisoniy hodisalarni matematik parametrlarda baholash;
-
til hodisalarini matematik metodlar yordamida tahlil qilish
(ehtimollar nazariyasi, statistika va kvantitativ metodlarni tatbiq etish).
An‘anaviy lingvistikada til inson bilan mutanosiblikda, aloqadorlikda
talqin qilinadi, matematik lingvistika esa tavsiflash
jarayonida shaxsning
ishtirokini, deyarli, inobatga olmaydi, u ko‗proq kompyuterga
moslashtirilgan.
Til grammatikasining matematik modeli matematik mantiqning
aksiomatik nazariyasiga asoslanadi. Shu bois matematik lingvistika
matematik mantiq asoslariga tayanadi.
Kompyuter
lingvistikasi
fanining
asosiy
maqsadi
lingvistik
masalalarni yechishning kompyuter
dasturlarini ishlab chiqish, inson va
16
mashina (kompyuter) muloqotini optimallashtirish, tabiiy tilni qayta
ishlash
(Natural
Language
Processing)dan
iborat.
1
Kompyuter
lingvistikasining asosiy vazifalari quyidagilar:
avtomatik o‗qitish tizimini ishlab chiqish; tillarni o‗qitish;
bilimlarni
tekshirish; matnlarni turli jihatdan avtomatik tahrirlash va tahlil qilish;
matnlarning avtomatik tarzda morfologik, sintaktik va semantik tahlilini
(inglizcha
parsing
) ta‘minlovchi tizimlar yaratish; mashina tarjimasi uchun
mo‗ljallangan dasturlarni ishlab chiqish; lug‗atlarni
va kompyuterdagi
matnni statistik tahlil qilish;
lingvistik muammolarni hal qilishga yo‗naltirilgan optimal dasturlar
yaratish; muloqotning kompyuter modelini ishlab chiqish; matn
strukturasining gipertekst texnologiyasini yaratish; elektron lug‗atlar va
tezauruslar yaratish; sun‘iy intellekt tizimini ishlab chiqish; matnlar
korpusini shakllantirish; matnni avtomatik referatlash; syujet strukturasini
modellashtirish; nutqni avtomatik tushunish
tizimini ishlab chiqish
(inglizcha ASR – Automatic Speech Recognition); matndan faktlarni
avtomatik ajratib olish (inglizcha fact extraction, text mining).
Kompyuter lingvistikasi vazifalarini amalga oshirish uchun zarur
dasturlarni muayyan algoritmik tilda tilshunos dasturchi yaratadi. U bu
dasturlarni tuzishda maxsus sun‘iy tillardan foydalanadi. Hozirda internet
ma‘lumotlariga ko‗ra sun‘iy tillarning quyidagi turlari mavjud:
a) sintez qiluvchi dasturlar uchun:
Do'stlaringiz bilan baham: