Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

 
Turkologiyada va o
‗
zbek tilshunosligidagi kompyuter 
lingvistikasiga doir tadqiqotlar 
 
Reja: 
1.O‗zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasining tutgan o‗rni.
2.An‘anaviy o‗zbek tilshunosligi erishgan yutuqlar – o‗zbek 
kompyuter lingvistikasi ma‘lumotlar bazasi sifatida. 
3.O‗zbek tilshunosligidagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar. 
Asosiy tushunchalar:
amaliy tilshunoslik,
matematik lingvistika, 
injener 
lingvistikasi, 
informatsion 
texnologiyalar, 
kompyuter 
texnologiyalari, lingvostatistika, avtomatlashtirish, turkiy tillar mashina 
fondi, 
an‟anaviy 
tilshunoslik, 
o„zbek 
kompyuter 
lingvistikasi, 
modellashtirish, lingvistik modellar, sodda gap modeli, qo„shma gap 
modeli, o„zbekcha matnlarning leksik -morfologik tuzilishi, statistik tahlil, 
avtomatik tahrir, mashina tarjimasi, avtomatik til o„qitish, lug„atshunoslik. 
AQSH, Yevropa mamlakatlari, Rossiyada kompyuter lingvistikasi 
masalalari yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar boshqa davlatlarda, 
jumladan, turkiy davlatlarda, O‗zbekistonda shu sohaning rivojlanishiga 
zamin hozirladi. 
Matematik va injener lingvistikasi, ya‘ni hozirgi kompyuter 
lingvistikasi yo‗nalishdagi tadqiqotlar turkiy xalqlarda ham amalga 
oshirilgan. Turkologiyaga yangi informatsion kompyuter texnologiyalari 

---

32 
tatbiq etilishi yaqin yillardan boshlab amalga oshirildi. Bu borada turk, 
qozoq, qirg‗iz tilshunosligi ma‘lum yutuqlarga erishdi.
Matematik lingvistika va kompyuter lingvistikasi Qozog‗istonda 
izchil rivojlandi. Amalga oshirilgan dastlabki tadqiqotlar, asosan, statistik 
yo‗nalishga oid bo‗lib, keyinchalik qozoq tilshunoslari mashina tarjimasi, 
avtomatik tahrir, tillarni o‗qitish kabi sohalarda izlanishlar olib bordilar. 
Qozoq kompyuter lingvistikasining shakllanishida prof. Q.B.Bektayevning 
xizmati katta. Olim ilmiy faoliyati davomida matematik va injener 
lingvistikasiga oid asarlar yaratgan. Bu tadqiqotlarda til va nutq birliklarini 
EHM yordamida tadqiq etishning har tomonlama muhimligi ta‘kidlangan, 
amaliy ishlar – dastur va lug‗atlar ustida tadqiqot olib borilgan
1
.
Q.B.Bektayev rahbarligidagi «Lingvostatistika va avtomatlashtirish» 
guruhi a‘zolari M.Avezovning «Abay yo‗li» romani (4 kitob) tilining 
chastotali lug‗ati so‗zligini kompyuter yordamida tuzib chiqishgan. 
Mazkur chastotali lug‗atda 20000 dan ortiq leksema va 60000 so‗z shakli 
(«glossema») mavjud bo‗lib, ular 466000 marta qo‗llangan. Ushbu lug‗at 
qozoq tilshunosligida kompyuter lingvistikasining rivojlanishiga asos 
bo‗ldi. 
O‗zbek tilining Davlat tili maqomiga ega bo‗lishi, jahon miqyosidagi 
mavqeyining ko‗tarilishi, o‗zbek tilini o‗rganishga intilishning kuchayishi 
mazkur tilni o‗rgatishga mo‗ljallangan kompyuter dasturlariga bo‗lgan 
ehtiyojni yanada orttirmoqda. Negaki, bunday dasturlar o‗zbek tili 
leksikasini oson o‗zlashtirishga, u yoki bu tushunchalarni ifodalovchi 
so‗zning ma‘nosi, sinonimik variantlarini topishga imkoniyat yaratadi. 
Ma‘lumki, har qanday kompyuter dasturi uchun lingvistik ta‘min zarur 
bo‗ladi. Lingvistik ta‘min, ya‘ni ma‘lumotlar bazasi muayyan tilning 
grammatik qonuniyatlari, semantik imkoniyatlari asosida yaratiladi. 
O‗zbek tilidagi barcha so‗z turkumlari asosida ma‘lumotlar bazasini 
yaratish va uni jahon axborotlar bankiga kiritish tilning funksional 
doirasini kengaytirishga xizmat qiladi. Til o‗rgatish dasturlarining 
yaratilishi nazariy va amaliy tilshunoslik mutanosibligiga mos ravishda, 
nazariy tadqiqotlar natijalarini inson manfaatlari yo‗lida tatbiq qilishga 
imkoniyat yaratadi. Bugungi o‗zbek tilshunosligida hal qilinishi lozim 
bo‗lgan masalalar tadqiqotlarning xalq manfaati va mamlakat taraqqiyoti 
uchun yo‗naltirilishini taqozo etadi.
Hozirgi kunda o‗zbek tili AQSh, Angliya, Germaniya, Janubiy 
Koreya, Yaponiya, Xitoy kabi rivojlangan davlatlarda o‗qitilayotgani, 
1
Bu haqida qarang: