Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Mavzuning yangligi va o‘rganilish darajasi. Yozuvchining tarixiy asarlariga munosabat bilan zamonaviy mavzudagi asarlariga bo‘lgan munosabat orasida ham muayyan farqli jihatlar ko‘zga tashlangan. Bu, albatta, davrning manfur siyosati oqibatlari edi. Shu narsani alohida qayd etishimiz lozimki, biz ushbu bitiruv-malakaviy ishimizda tadqiqot obyekti qilib olingan «Qutlug‘ qon» romani ma’lum ma’noda, sovet totalitar tuzumining yetakchi asarlaridan biri sifatida qabul qilingan va bu asarga bag‘ishlangan tadqiqotlar ham ko‘pchilikni tashkil etardi. Ammo masala shundaki, «Qutlug‘ qon» asari tadqiqida davrning hukmron mafkurasiga xizmat etuvchi tahlillar bilan asar tabiiy mazmunidan yiroqlashib ketgan edi. Natijada asarni davrning mafkurasiga bo‘ysundirish oqibatida, asar badiiy olami, poetik dunyosi soxtalashib qolgan edi. «Qutlug‘ qon» asariga yangicha munosabatning shakllanishi ham aynan istiqlol bergan ma’naviy erkinlikning natijasida yuzaga keldi. Asar milliy adabiyotimizning nodir na’munasi ekanligi, uning g‘oyaviy olami sovet tuzumining mafkurasini emas, balki inson taqdirini, uning qalbida yuz berayotgan kechinmalarini va fojiyalarini tasvir etib berishga asoslangan badiiy asar ekanligi yaqqol ko‘zga tashlandi. Bizning maqsadimiz ushbu asardagi qahramonlar taqdiri, o‘y-kechinmalari, ruhiy dunyosini atroflicha tahlil etishga qaratilgan. Aytib o‘tganimizdek «Qutlug‘ qon» asarning dastlabki tadqiq etilishi uni davr mafkurasining ifodasi ekanligini ko‘rsatishga harakat qilindi. Hatto, ushbu asar asosida ko‘p qismli kinofilm ham yaratilib, unda asar qahramonlarini sinfiy talqin etishga qaratilganligini ham bilamiz. Asarni tahlil etishdagi ikkinchi harakat uni XX asr o‘zbek adabiyotining ulkan namunasi sifatida qaralib, bu istiqlol sharofati tufaylidir. Biz ushbu ishimizda esa «Qutlug‘ qon» asarini ilk bora badiiy tahlil, ya’ni ruhiy tahlil asosida tadqiq etishga harakat qilamiz. Chunki, fikrimizcha, XX asr o‘zbek adabiyotining bir qator na’munalari, jumladan, «Sarob», «Ulug‘bek xazinasi», «Navoiy», «Yulduzli tunlar» va boshqa asarlar ruhiy tahlil etilgan. Xuddi shuningdek, «Qutlug‘ qon» ham ruhiy tahlil uchun bepoyon manba bo‘lib xizmat qiladi. Chunki, asardagi har bir obraz, badiiy detal, dialog, monolog, tush epizodi va boshqalar ijodkor tomonidan chuqur ruhiy-psixologik mushoxada asosida tasvir etilgan. Asardagi epizodik obrazlardan boshlab xarakterlargacha ruhiy kechinmalar qamrab olingan. Shuni hisobga olib, biz ishimizda asardagi umumiy poetik mazmun haqida mulohazalar yuritdik. Shu mazmunni ochib beruvchi xarakterlar dunyosiga e’tibor qaratdik.