A.ORIPOV VA O.YOQUBOV DRAMALARIDA
AMIR TEMUR OBRAZI IFODASI
35
Ma’lumki, tarixiy piesalar yozish juda ma’sulyatli va murakkab ish. Ijodkor
o’tmishga chuqur va har tomonlama sayohat qilishi, undan hozirgi zamon uchun
saboq bo’ladigan jihatlarni sinchikovlik bilan qidirib topishi, ularga badiiy libos
bichishi darkor.
Bu qiyinchiliklar tufayli jahon dramaturgiyasida hamda milliy sahna
san’atida kamdan-kam barkamol asarlar dunyoga kelgan. O’zbek dramaturgiyasida
ko’zga tashlangan, adabiyot tarixida qolgan uch tarixiy piesalarni tilga olamiz.
Bular Uyg’un va Izzat Sultonning “Alisher Navoiy”, Hamid Olimjonning
“Muqanna”, Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek” asarlaridir.
Abdulla Oripovning “Sohibqiron” dramatik dostoni Temurnomaga
qo’shilgan ulkan hissalardan biridir. Bu asarida shoir Amir Temurning haqqoniy
siymosini barkamol holda ko’rsatib berish uchun katta mehnat qilgan.
Abdulla Oripov “Ulug’ g’oyalar ulug’ insonlarni voyaga yetkazadi” maqola-
suhbatida shunday degan: “…u kishi jiddiy yulduzlar turkumi kiyik shakliga
kirgan vaqtda tug’ilgan. Bu holat sakkiz yuz yilda bir marta ro’y berar ekan…
Ammo, bobomizga parvardigor buyuk iste’dod bergan va ayni paytda u kishining
yelkasiga buyuk bir tarixiy yumush ham yuklagan”.
23
Xo’sh, bu buyuk bir tarixiy yumush nimadan iborat? Shu jihatdan
“Sohibqiron” asarini ko’zdan kechiraylik.
Muallif o’z asarida buyuk sarkarda bilan badiiy vositalar yordamida
tillashishga harakat qilganligi sezilib turadi. Bunga u Amir Temur faoliytining turli
qirralarini badiiy tafakkuridan o’tkazishi orqali erishgan. Amir Temur dastlab ko’z
oldimizdan buyuk sarkarda, davlat arbobi sifatida o’tadi. Tarixiy manbalarning
guvohlik berishicha, dunyoda ko’p jahongirlar o’tgan. Lekin ularning hech qaysisi
tarqoq ulusni Amir Temurdek yuksaklikka ko’tara olmagan, uni adolat bilan
boshqara olmagan. Amir Temurga qadar Turkiston zamini Chingiz avlodlari zulmi
ostida xarob bo’lgan edi.
23
Орипов А.Танланган асарлар. 6 жилдлик, 4-жилд.–Тошкент:Адабиёт ва санъат нашриёти,2001.–
Б.215.
36
Dramatik dostonda Amir Temur o’z yurtini bosqinchilardan ozod etganligi,
Samarqanddan boshlab barcha turk elatlarini birlashtirib, buyuk davlat tuzganligi
aniq va ravshan tasvirlangan.
“Yer yuzida yengilmas bir saltanat tuzdik, qovushtirdik boshlarini ne-ne
xalqlarning, Samarqandning qutlug’ nomi bizni har qayda qo’llab turdi, yo’llab
turdi g’alaba tomon…” (Abdulla Oripov “Sohibqiron”, Toshkent, G’afur G’ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1996, 100-bet)
24
.
Shuni aytib o’tish kerakki, Abdulla Oripov tarixiy manbalarni chuqur va
yaxshi o’rganib chiqqanligi sababli, o’tmish voqea-hodisalariga, tarixiy shaxslarga
nisbatan juda ham ma’suliyat bilan yondashib, ularni aynan yoki to’qima
yordamida badiiy haqiqatni ro’yobga chiqarishga urindi. Shu bois tarix badiiy
libosda dramada o’z aksini topadi.
Muallif tarixdan eng xaraktertli faktlarni, voqealarni ajratib oladi, shu yo’l
bilan badiiy-ijodiy niyatiga yetadi. Buning uchun u Amir Temur hayotiga doir
barcha tafsilotga to’xtalib o’tirmasdan ularning samarasini talqin qilish bilan
cheklanadi. Masalan, tarixda katta ro’l o’ynagan Oltin O’rda xoni bo’lmish
To’xtamish xususida: “To’xtamishning o’rdasini chil-parchin qildik”, deb yozadi.
Shu kabi Hindistonning poytaxtini ham fath aylaganini, Kavkaz xalqlarini ham
ozod qilganligi haqida badiiy shaklda so’z yuritiladi. Bular hammasi Amir
Temurning mamlakatlarni zabt etishni ko’rsatish bilan undagi asl sabablarni va
Sohibqiron siymosini to’laroq ochib berishga xizmat qiladi.
Abdulla Oripovning diqqat markazida, ayniqsa, ikkita hukmdor – Amir
Husayn bilan Boyazid turadi. Asar orqali ularning qilmishlari bilan tanishamiz,
fikru tafakkurimiz orqali tahlil qilamiz. Amir Husayn Amir Temurning qaynog’asi,
uning singlisi O’ljoy Turkon Sohibqironning zavjasi. Shu bilan birga Amir Husayn
olamdan o’tgandan keyin, uning bevasi Saroy Mulkxonim (Bibixonim)ni ham o’z
nikohiga oladi.
Amir Temur bilan amir Husayn dastlabki davrlarda aloqalari yaxshi bo’lib,
bir-birlariga qo’l uzatishib yurishgan. Ikki hokim birga o’sishgan, birlashib jangga
24
Орипов А. «Соҳибқирон», – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1996, 100-б.
37
kirishgan. Ayniqsa, Sirdaryoning bo’ylarida jetelarga qarshi jangda hamda
sarbadorlar bilan kurashda hamdard bo’lishgan. Hokimyatni qo’lga olgan Amir
Husayn Amir Temurni vazir lavozimiga ham tayinlashda katta ma’no bor. Shu
bilan birga Amir Temur Seyistonda bir oyog’i, bir qo’lidan yaralanganda, unga
malham bo’lgan Amir Husayn edi. Keyin esa vaziyat o’zgardi. Sahnada ko’p
chigalliklar o’z aksini topib boradi. Asardagi ilk voqealar asosan uch shaxs atrofida
rivojlanadi. Dastlab Amir Temur, Amir Husayn hamda O’ljoy Turkonlar o’rtasida
yuz bergan to’qnashuvlarga duch kelamiz: o’rtadagi ziddiyatni hal qilish Amir
Temurga ham qiyin, sharoit og’ir. Amir Husayn ko’p sotqinliklar qiladi. U Amir
Temurga sodiq bo’lib qolishga, xiyonat qilmaslikka o’rtaga Kalamullohni qo’yib,
necha martalab qasam ichgan bo’lsa ham o’zining jirkanch hunaridan – xonlikdan
vos kecha olmadi. Amir Temurni janglardagi yutuqlari Amir Husaynni ich-ichidan
ezardi, qalbini kemirardi.
Hasad, mansab, yurt talashish Badaxshonning hokimi, Kayxisravning
otasini o’ldirishga olib borgan. Pok, halol insonga qo’l ko’tarib uni yo’qotgan ham
Amir Husayndir. Bu kamlik qilgandek, u Sirdaryoning bo’ylaridagi hayot-mamot
jangida chap berib, xiyonat qiladi. Bu hol ham Amir Husaynning jirkanch
qiyofasini yaqqol ochishga olib kelgan. Eng daxshatlisi Amir Temurni o’ldirish
maqsadida alohida zaharli o’qni uning yuragiga otishga tayyorlaganligidir. Amir
Husaynning qayerga oyog’i yetsa, o’sha yerda talonchilik, azob-uqubat, norozilik,
tushkunlik kelib chiqadi. Uning ochko’zligi, firibgarligi, makkorligi, insofsizligini
ochadigan yana bir detal asarga o’rinli kiritilgan. U singlisiga hadya qilgan tilla
taqinchoqlarni qaytarib olishi uni tubanlik nazari pastlik namunasi sifatida
gavdalantiradi, Amir Husaynning jirkanch qirralarini birin-ketin ochib beradi.
Amir Husaynning barcha qilmishlaridan to’la xabar topgan, jirkanch qiyofasini
anglab yetgan singil undan butunlay yuz o’girishga majbur. Eriga qaratilgan
zaharli o’qni O’ljoy Turkon o’ziga yo’llab gunohini yuvganday his qildi. Kamon
o’qini olib: “Bu – Temur uchun, Yo’q, bu – men uchun”, deb jonidan kechdi. Uni
o’ziga to’g’rilashida qahramonning go’zal ichki olami ochiladi. Abdulla Oripov bu
fojiali holatdan falsafiy xulosa chiqaradi. “Biroq yerga to’kilar payt qurt tushgan
38
meva, uni asrab qola olmagay sog’lom ildiz ham”. Shu sababdan ham Amir
Husaynni narigi dunyoga ravona qilishadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Abdulla Oripov Amir Husayn obrazini
yaratishda tarixga sodiq qoldi, unga badiiy libos bichib, o’quvchilarga yetkazdi.
Bunga ishonch hosil qilish uchun “Temur Tuzuklari ”ga murojat qilaylik. “Amir
Husayn, “mening do’stlik va qarindoshlikni rioya qilishdan bo’lak niyatim yo’q”,
deb Qur’on ustida qasam ichdi va o’sha Qur’onni menga jo’natdi. U yana mana
bularni ham aytgandi: “Agar senga aytgan gaplarimga xilof biror ish tutish bo’lsa
va o’rtadagi ahd-paymonni buzib senga yomonlik qilsam, shu ushlagan Qur’on –
xudoning kitobi meni ursin”. Qarindoshlik hurmati uchun Balx bilan Hisori
Shodmon viloyatlarini Amir Husayinga tortiq qildim. U esa bu ehsoni
muruvvatimni bilmadi, meni mahv etishga qasd qildi. Men ham o’z-o’zim bilan
kengashib, Amir Husaynni o’ldirishga qaror qildim”
25
Demak, Abdulla Oripov tarix haqiqatini badiiy haqiqatga ustalik bilan olib
o’tgan. Asarga shu yo’sin bilan yondoshish Yildirim Boyazid bilan Amir Temur
uchrashuvlarida hamda Rumo hokimining hizmatini ta’riflashda ham davom etadi.
“Temir tuzuklari”da quyidagilarni o’qiymiz “Rumga yuborgan elchim Yildirim
Boyazidning teskari javobini olib keldi”. Bu javob qanday mazmunda ekanligini
olim Ibn Arabshoh aytib bergan. “Boyazid o’zining javob xatida Amir Temurdan
orani ochiq qilish uchun uning huzurga kelishni talab qilgan. Aks xolda
“xotinlaring uch taloq” (taloqi bi-s-salosa) bo’lsin, deb uni haqorat qilgan”. Xuddi
shu mazmundagi fikr Boyazidning elchisi olib kelgan xatda berilgan. Temur uni
oshkor etadi. Muallif bu gaplarni badiiy ifodalab “Sohibqiron” asariga olib kirdi,
qahramonlarning qismatlari orqali yoritdi. Amir Temurning Boyazidga bo’lgan
munosabati quyidagi misralarda o’z aksini topgan.
To’xtamishning o’rdasini chil-parchin qildik...
Boyazidga lekin atay tegmadik, vallo!
G’ayridinlar ustimizdan kulmasin dedik,
Ikki tildosh,
25
Темур тузуклари. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги нащриёт-матбаа бирлашмаси, 1991. – Б.39.
39
Ikki dindosh bitta turk qavmi
Olishsalar,
Talashsalar nomus emasmi?
26
Amir Temurning butun faoliyati shu niyatga amal qilishga, uni amalga
oshirishga qaratilgan. Bu fikrini tasdiqlash va rivojlantirish uchun muallif ikki
hokimni to’qnashtiradi. Ikki xil dunyo qarash, ikki xil maqsad, turlicha
munosabatlarning ziddiyati asarda qalqib turadi, muallifning qaysi tomonga
xayrixohligi ham ochiladi. Avvalom bor, Amir Temur Boyazidga qarshi urushga
majburan kirishadi. “Rum sultoni chorlabdimi jang maydoniga, borajakmiz!” Amir
Temur Boyazid bilan to’qnashganda uning nodonligi bilan urush chiqib
ketganligini, bunga sabab gij-gijlaganlar bo’lganligini ta’kidlab, uning ongiga
singdirishga, xatolarini anglab olishga imkon tug’diradi. Amir Temur ishda
o’zining ham nuqsonini aytib, o’zgalarning ular ustidan kulishiga asos borligini
qayd qilib o’tishida ma’no bor. “Kulgan ekan ikkimizning ustimizdan ham”.
Bunga sabab ikki musulmon, ikki turkiyni bi-biriga qarshi gij-gijlaganlar kimlar?
Turkiylarning ikki shohin gij-gijlab qo’yib,
Urushtirish kimga zarur bo’lganin o’yla.
Ovruponing nayrangiga laqqa uchdingu.
Boyazidning butun qilmishi Amir Temurni ojizlantirib, uning taxtini
egallash. Shu shafqatsiz maqsaddan kelib chiqib, Temurning g’animlari Qora
Yusuf Jaloyirning boshini silaydi. Bu bilan Amir Temurni jahlini chiqaradi. Lekin
shularga qaramasdan, “zor emasman iltifoting, taassufingga” deyishini ham
nazarga olmasdan Amir Temur yengilgan hukmdorga muruvvat nurlarini sochdi,
iltimoslarning barini bajo keltirdi. Amir Temur uning iltimosu tilaklarini nimadan
iborat ekanligini so’rashi ham unga ko’rsatilgan iltifot edi. Uning iltimoslari
ketma-ket chiqaveradi. Rumo yurtini saqlashni, Iso, Muso, Mustafo degan
o’g’illarini hayotini saqlash, ayolini topib berishni so’raydi. Bularning barchasi
muhayyo qilinadi. Bulardan tashqari ashaddiy dushman bo’lgan Sultonni katta
26
Орипов А. «Соҳибқирон», – Тошкент: Адабиёт ва санат нашриёти, 1996, 41-б.
40
lavozimda qoldiradi, o’g’illarning barchasiga Rimning vioyatlarini bo’lib beradi.
“Boyazidni kuzatingiz, hurmatin qiling”, degan topshiriq beradi.
Amir Temurning eng katta xizmati mamlakatida tinchlik, osoyishtalik, tartib
o’rnatgani, uni ko’rkam qilib, go’zal yurtga aylantirganidir. Sarkarda biror qasrni
zabt etgan bo’lsa, ularning, boyliklaridan bahramand bo’lib, uni obod etishga sarf
qildi. “Samarqandga tashrif etsin karvonlaringiz. Hindistondan Balqongacha biror
bolakay boshi uzra olib o’tsa lagan marvarid... Bir dona ham to’kilmagay o’sha
lagandan”(80-
б). Amir Temur elchilariga qaratib aytgan bu so’zlar chuqur ma’noni
kasb etishi bilan birga, ular badiiy libosga burkanib, masalaning mohiyatini badiiy
qilib ochib bergan.
Men she’rimni o’chmas qilib shamshirga o’ydim,
U bitikning mazmuni shul:
“Kuch – adolatda!”(10-
б.)
Temurning bu so’zlari shiorga aylanib hamisha hamroh bo’lgan. U qilgan
har bir ishida, bosgan qadamida adolatni ko’zladi. Temurning tub falsafasi, hayoti
va faoliyatining asl mohiyati quyidagicha o’z aksini topgan:
Tinchlik bilan hal bo’lsa gar bir muammo,
Hech kimsaga o’zingizcha qurol ko’tarmang.
Bironta shoh o’z eliga o’tkazsa zulm,
Adolatning qilichini baland ko’tarib,
Yanchingiz uni!..
Hamma uchun bab-baravar bo’lsin Adolat!(32-
б.)
Temurning farzandlariga aytgan bu nasihatiga o’zi to’la ravishda amal
qilgan.
Dramatik poemaning xaraktertli joyi Temurning elchilar bilan olib borgan
suhbatlaridir. Bu suhbatlarda Temur elchilarni yaxshi, yomonga ajratmagan.
Ularga adolat nuqtai nazaridan yondashgan. Kim qanday ekanligini yashirib
o’tirmagan, bor gapni yuzlariga ochiq oydin aytgan.
Adolat Xitoy elchisiga nisbatan keskin gapni aytishni taqozo etardi. Gap
shundaki, Xitoy shohi Temurni kamsitib, uni mensimasdan o’lpon talab qilgan.
41
Temur ham javobni o’rinlatadi: “Javobini borib ayturman unga”. Bu Xitoyni zabt
etib, natijasini bildiraman, degan ma’noni keltirib chiqaradi.
Temur, ayniqsa, ayollarga bo’lgan munosabatini kuzatsak, u ko’z
o’ngimizda yanada barkamol inson bo’lib ko’rinadi. Boyazidning xotinlar
to’g’risidagi maktubidan g’azablangan Temur “shart edimi xotinlarni qimorga
tikmoq”. Shu sababdan, hatto dushmanining xotiniga ham zarracha zarar
yetkazmay, hurmatini saqlagan.
Asarning yutuqlari haqida gap ketganda Temurning ma’rifatga, poeziyaga,
ilm-fanga ijobiy munosabatini tilga olib o’tish lozim. Temurning “faxr eturman
men xalqimning san’ati bilan” degan so’zlari uning tabiatini ochib berib,
faoliyatida esa bayroq bo’lib qolgan. Tarixdan ma’lumki, Sohibqiron safarlarda,
harbiy yurishlarida shoir va olimlarni birga olib yurgan, ularning maslahatlarini,
mulohazalarini amaliy ishlarida nazarda tutgan. Kengashlar o’tkazilganda ham ular
saroy a’yonlari bilan birga hurmatli o’rinlarda o’tirishgan. Bu haqiqatni asarga
kiritish uchun muallif jidiy ijodiy mehnat qilganligi bilinib turibdi. Temurga
murojaat etib: “Ma’rifatga sizday homiy kelmagani rost!” degan olim Ibn
Arabshohning gapi bu masalani yoritishga hamirturish bo’lib xizmat qilgan. Amir
Temur kitobni bilim xazinasi, aqlni peshlaydigan, to’g’ri yo’lga soladigan mayoq
sifatida biladi. Sohibqiron Amir Husaynni savodsizligi, nodonligini kitob
zaminida ochin beradi.
Umringda hech kitob ko’rmay ulg’aygan eding,
Shu sababdan gaplaringda mantiq yo’q, amir.
Temur davlat xizmatlarini bajarish, ularni to’g’ri, haqqoniy hal qilishning
kalitini ilm deb biladi. Uning fikricha, ilmni egallagan sulton hayotda qoqilmasdan
ish yurgizadi.
Har qandayin saltanatning obro’si esa,
Tayin bo’lgay ilm birlan,
Ma’rifat birlan.
Shu sababdan Amir Temur har bir olimni ko’z qorachig’iday saqlagani,
ilmiy ishlariga keng yo’l ochib berganligini Ibn Arabshoh misolida yaqqol ko’rish
42
mumkin. Avvalo hukmdor olimning har bir gapiga hurmat bilan qarashni, uning
so’zlariga ishonishini bildiradi. Temur asli shomlik bo’lgan Ibn Arabshohni
Samarqandga asir qilib olib kelishlariga qaramay muruvvat ko’rsatadi, uni fan
sohasida balog’atga yetishi uchun yordam qo’lini cho’zadi. Bundan olimning
minnatdorchiligi, mamnunligi, Temurni yetti iqlim me’morlari, muhandislarini
Samarqandda jam qilib yig’ishi uni larzaga solardi. Shu bilan birga Ibn
Arabshohning ichki dardlari ham, uning o’z yurtini sog’inishlari ham Temurga
befarq emas. U olimga tanbeh berish bilan hamdardlik bildirishi olimga bo’lgan
hurmatining nishonasidir.
Abdulla Oripov alohida nashr etilgan “Sohibqiron” kitobida bu asarni
she’riy drama, “Tanlangan asarlar”i ikkinchi jildida esa, dramatik doston deb
bergan. Uning janri masalasida biz H.Abdusamatovning fikrini ma’qul topamiz. U
yozadi: “Ba’zi hamkasblarimiz, shu jumladan Abdulla Oripov ham “Sohibqiron”ni
she’riy drama deb atagan. Bu fikr to’g’rimi? Asarning mohiyati, mazmuni, shakli,
badiiyat jihatlarini nazarga olsak, uni “dramatik poema” deb atasak to’g’ri bo’lardi.
Bu asarni rus tiliga o’girgan taniqli tarjimon Zoya Tumanova ham
“Dramaticheskaya poema” deb janr xususiyatini belgilagan. Bular o’rtasida farq
nimada? She’riy dramada dramatizim kuchli, dramatik harakat butun asardan qizil
ip kabi o’tishi talab qilinadi. Monolog va dialoglar ham harakatda berilishi lozim.
“Sohibqiron”da esa poetik xususiyatlari asosiy o’rinni egallab, dramatizm ba’zan
susaygan, dramatik harakat ham ayrim hollari bo’shroq chiqib qolgan. Asardagi
ba’zan bayonchilik ko’p o’rinni egallab, kuchli dramatik harakatga to’la imkoniyat
bermagan. Bunday tasvir dramatik poemaga mos va xosdir”.
27
“Sohibqiron” asarning butun yo’nalishini, asl mohiyati, chuqur mazmuni,
asosiy qahramonlarning barcha xatti-harakatlari Vatan ila millatni asrashga
qaratilgan. Dramatik dostondan qizil ip kabi o’tgan yorug’ nur ham mana shunday.
Jozibali qalam sohibi Odil Yoqubov faqat O’zbekistondagina emas, qator
chet mamlakatlarda ham mashhur. Uning sahna asarlari, ayniqsa roman va qissalari
27
Абдусаматов Ҳ. Саҳна Темурномаси. – Тошкент: «MERIYUS», 2009.–Б. 190-191.
43
chet ellarda tarjima qilingan va shuhrat qozongan. U nasrda ham, eng qiyin
dramada ham unumli qalam tebratdi.
Odil Yoqubovning hozirgi zamon mavzusida “Chin muhabbat”, “Aytsam
tilim kuyadi, aytmasam dilim”, “Yurak yonmog’i kerak”, “Olma gullaganda”, “Bir
koshona sirlari” kabi dramatik asarlari mavjud. U Amir Temur obrazini yaratish
maqsadida birinchi marta tarixiy dramaga qo’l urdi. Uning bu dramasi “Fotihi
muzaffar yohud parivash asiri” nomi bilan avval “Yoshlik” jurnalida, keyinchalik
“Avlodlarga vasiyatim” nomi bilan “Qaydasan Moriko” kitobida chop etildi.
“Fotihi muzaffar yohud parivash asiri” dramasi nomidan ham bilinib
turibdiki , gap chin, jo’shqin samimiy muhabbat ustida ketadi.
Dramaning zaminida ulug’ shoh bilan odiiy ayol Suluvko’z o’rtasidagi
po’latday mustahkam sevgi aks etgan. Odil Yoqubov haqiqatga yaqin bo’lgan
voqea hodisani qalamga olgan. Buning uchun tarixdagi Bibixonimning ayrim
fazilatlarini Suluvko’z obrazida bera olgan. Bu Bibixonimning eriga bo’lgan
muhabbati edi. Bu muhabbat beqiyos barkamolligi bilan Suluvko’zga o’tkazilgan.
Undagi sevgining chegarasi yo’q. U buloqdek toza, quyosh nuridek kuchli. Muallif
bu muhabbatni ta’riflashiga ahamiyat beraylik: “…amirim! Soqol-murtingizga
qo’ngan bu qirov bebaho dur bo’lib ko’rinur mening ko’zimga! Siz keksa ermas,
bino bo’libsizku, hech kim jilovlay olmagan asov tulporsiz, amirim!”
28
Suluvko’zning qalbidan otilib chiqqan sevgi his-tuyg’ularga to’la bo’lgan bu
so’zlar erining qariligi fikriga dashnom berish tarzida aytilgan bo’lishi bilan birga,
uning cheksiz mardligiga munosabat ham bildirgan. Suluvko’z Sohibqironni
“shunqorim”, “amirim” deb atashida ham qalbining chuqur his-tuyg’ularini sezib
olish qiyin emas. Muallif Suluvko’zning beqiyos muhabbatini izhor etish uchun eri
bilan hayotda ham, jangda ham doim yo’ldosh bo’lib qolishini ham ishonarli qilib
ocha bilgan. “Sizsiz o’tgan har bir daqiqa ming yil bo’lur men sho’rlikka…”.
Suluvko’z turmush azoblaridan holis bo’lish uchun hamisha Sohibqironga
ergashadi. U bilan birga xursandchilikni ham, hayot uqubatlarini ham birgalikda
baham ko’rishni orzu qilardi.
28
Ёқубов О. Фотиҳи музаффар ёҳуд бир париваш асири. – Тлшкент: «Ёшлик», 1996. № 2.–Б.5.
44
Amir Temur chet elga yurish qilib, jangu-jadallarni boshlamoqchi bo’lganda
Suluvko’z: “ Birdan-bir tilagim: olib keting men sho’rlikni! Yoringiz bo’lmasam,
cho’ringiz bo’lay. Otingiz bo’lmasa, yayov boray? To’shagingiz etmasa yantog’u
tikonlar to’shagim bo’lg’ay!”
Suluvko’zdagi bu hususiyat tarixdagi Bibixonimni eslatadi. Ammo
haqiqatdan chekinish ham yo’q emas. Tarixning guvohlik berishicha, mashhur
masjidni qurish, uni ohiriga yetkazish Bibixonim zimmasiga tushgan va uni ohiriga
yetkazgan. Xuddi shu vazifani muallif Suluvko’zga o’tkazib yuboradi. Bunda ham
dramaturgning tutgan niyati ochiladi. Niyat Sohibqironning sevimli xotinini
buyukligi, tadbirkorligi, tashkilotchiligini namoyon etish edi.
Xarakterli tomoni shundaki, Odil Yoqubov dramada Bibixonimni
Suluvko’zga qarshi qo’yadi, u bir yovuz ayol sifatida maydonda ko’rinadi.
Tarixdagi Bibixonim asarda Bibi Sardor nomi bilan berilib, uning yoshi 60 da,
Sohibqironning birinchi xotinlaridan, haram bekasi tarzida ifoda etilgan.
Bibixonimga salbiy to’n kiygizishga sabab nima ekan? Muallifning
maqsadi, saroydagi ig’vo, fisqu fasodlarni ochib berish bilan Suluvko’zning fojiali
taqdirini ko’rsatish edi. Muallif bu vazifani tarixdagi pok inson zimmasiga
yuklamasdan, boshqa shaxs orqali ham bajarishi mumkin edi-ku! Unda Bibixonim
taqdirini hal qilish lozim bo’lardi. Shu muammodan qutilish maqsadida Bibixonim
faoliyatini buzib talqin qilishga majbur bo’lgan muallif. Bibi Sardor har qadamda
Suluvko’zning oyog’idan chalish, uni gumdon qilish uchun barcha chora-
tadbirlarni ko’rishga tayyor turgan mahluq. Uni buzuqlikda ayblab, ig’vo
tuhmatlarni tarqatgan ham Bibi Sardordir. Bu ig’volar ildiz otib-otib
Suluvko’zning hayotini yemiradi.
Muallif bu hodisani ham o’tmishdagi afsonadan olib, unga real ruh kiritadi.
Afsona shundan iboratki, Samarqanddagi muhtasham masjidi jome qurilib,
bitkazilgandan keyin me’mor suyunchisiga Bibixonimni o’pishga sazovar bo’ladi.
Bu hodisadan daxshatga tushgan me’mor qo’rqib, qanot paydo qilib, ko’kka
parvoz qiladi.
29
29
Даврон Х. Самарқанд хаёли. – Тошкент: Камалак, 1991. – Б. 116-119
45
Dramada aynan shu afsona real voqelik bilan yo’g’rilgan. Gap shundaki,
me’morning boshiga ishq savdosi tushib, Suluvko’zni yaxshi ko’rib qolgan. U
“jamolingizni bir ko’ray” deb Suluvko’zni oyog’i ostiga yiqiladi. Me’mor ustalik
qilib, bo’lmasa “qurilishni tugatmay masjidi jome peshtoqidan o’zimni
tashlayman”, deydi. Suluvko’z yuzidagi pardani olmasa ham mayli, faqat bir bo’sa
bersa bas. Xuddi afsonada ko’rsatilganiday.
Sodda, rahmdil, ishonuvchan Suluvko’z o’pich berish orqali yuzida “qora
dog’”ni orttirib oladi. Butun balo mana shundan boshlanadi. Ig’vogarlarga bu hol
juda qo’l keladi, uni toza do’mbira qilishadi. Ayb qilib qo’ygan pok ayol qanday
qilib ham eri bilan yuzma-yuz ko’rishsin! Axir, Sohibqironning g’azabiga uchrashi
mumkin. Bu tabiiy hol. Mana bu uyat, ayb uni o’limga qarab yetaklaydi. Haqiqatni
himoya qilgan Suluvko’zga ham Bibi Sardorning nafratlari o’qtay otilishini
ifodalash bilan bosh qahramonning ahvoli yanada og’irlashtiriladi. Bechora
Suluvko’z nima ham qilsin?
Suluvko’zning birdan-bir suyanchig’i, madadkori, diliga shodlik
bag’ishlaydigan inson Sohibqiron edi. Olampanoh undan kuch-quvvat olardi, qalbi
esa ajoyib his-tuyg’ular bilan to’lib-toshardi. “Suluvim! Ollohdan tilab olgan duru
gavharim! Tur o’rningdan! Duru gavhar yerda sochilib yotmas!” Sohibqiron
rafiqasining jamolidan shunday xursandki, uni maqtashga ojizlik qilib qolganday.
“Yo qudratingdan! Deydilarki, sen bandangni tuproqdan yaratmishsen! Ammo bu
gul yanoq, bul quralay ko’zlar, yoqut lablar ustidagi bul qora xol!.. Ko’zni
qamashtiruvchi bul benazir jamol!.. Yo’q, falagingdan, yulduzlardan, quyoshdan
yaratgansen mening Suluvimni!” Ha, muhabbatni go’zal ta’riflash orqali
Sohibqironning Suluvko’zga abadul-abad asir bo’lib qolganligini isbotlashdir. Bu
sevgi borgan sari kuchayib quyosh nuriday alangalanib borar edi.
Muallif ikki jufti halolni ikki xil vaziyatda uchrattiradi. Birida
Suluvko’zning tirik holida, ikkinchi safar esa uning ruhi bilan to’qnashtiradi. Bu
uchrashuv Amir Temur hayotining so’ngi daqiqalarida yuz beradi. Shunda ham
Sohibqion yorining yoniga borishga intilgan, uning husni jamolidan bahramand
bo’lishga uringan. “Sen uchun, sening diydoringni ko’rib, ko’ksingda bir daqiqa
46
orom olg’ali shoshilmoqdamen, Bibim!” Suluvko’zga yetish uchun olampanohning
foniy dunyodan boqiy dunyoga talpinishi ham manashundadir. Chunki
Sohibqironning barcha yumushlari, barcha niyatlari Suluvko’zning bir nozli
qarashiga, bir jilmayib boqishiga yetmas ekan.
Amir Temur “Bibim! Bibijonim! Izlay-izlay keksayganda topgan duru
gavharim!” deb jon berish hodisasiga ham muallif katta ma’noni yuklaydi.
Odil Yoqubov Boyazid Yildirimning so’ngi hayotiga urg’u berib, ikki
sarkardaning qattiq to’qnashuvini ifodalaydi. Bu uchrashuvda ma’naviy konflikt
yuz beradi, konflikt esa Sohibqironning g’alabasi bilan yechiladi. Odil Yoqubov bu
masalani yoritishda to’g’ri
yo’l tutadi. Sohibqironning ulug’ligini,
donishmandligini, haqgo’yligini, raqibidan yuqori turishini ko’rsata olgan. Buni
shundan ham bilsa bo’ladiki, Sohibqiron Boyazidning qalbida nima gap borligini,
orzu-niyatlarini, his-tuyg’ularini Boyazidning o’ziga izhor qilib beradi. Oqibatda
Amir Temur Yildirimning ko’ziga qarab qalbining kalitini ocha bilgan.
Boyazid Olampanohni qoralab, unga go’yo dashnom berganday bo’ladi.
Sohibqiron turk olamini g’ayridinlardan asrab qolmoqchi bo’lgan sarkardani
yengib, g’animlarga yo’l ochib bergan emish. Amir Temur to’qnashuvda asosiy
masalaga Boyazidning yirtqichligi, bosqinchiligiga qaratib, uni haqiqat bilan
yuzlashtiradi. Boyazid yengilgan bo’lsa ham, otdan tushsa-da egardan tushmagan
battol, o’jar kimsa ekanligi ochiladi. Uni “ko’zi ko’r bir faqir desam, dili ham ko’r
ekan” ligi ta’riflanib, chin mohiyati ro’y-rost ifodalanadi.
Amir Temur shunday aytgan: “Yozilgan narsa avlodlar xotirasida qilingan
ishdan ham uzoqroq yashaydi”.
Muarrix Amir Temurga deyarli hamisha yo’ldosh va hamroh. Uning qilgan
ishlari, buyuk hizmatlari, turli muhim uchrashuvlari, suhbatlari, chet el elchilarini
qabul qilishlari Muarrix orqali qog’ozga tushirilgan. Muarrix davlatpanohga juda
yaqin bo’lgan. Buni shundan bilsak ham, bo’ladiki, u mamlakat sirlarini, oilaviy
tashvishlarni ham undan yashirmagan. Oliy farmonlarni devon mirzalariga emas,
unga topshirishi ham Olampanohning yuksak ishonchidan darak berardi. Bundan
ikki narsa ko’zda tutilgan. Birinchisi – Muarrix farmonni sir saqlashni bilardi,
47
ikkinchidan, bular yozadigan kitobga kiritilar edi. Hatto Amir Temur ovda usta
ovchi bir safarning o’zida yuz kaklik hamda katta qoplonni otishi kabi
hodisalarning kelgusi avlodlarga yetkazishi ham zarur hisoblab, Muarrixning
daftariga kiritgan. Sohibqiron elchilarni qabul qilganda ham, Boyazid bilan qattiq
to’qnashuvida ham Muarrixning ishtirok etishini talab qilib “Tuzuklar”ni
yaratishga xizmat qilishini yaxshi bilgan. Mana Muarrixga bergan topshirig’i: “Siz
qoling, mavlono, suhbatimizni yozib olmog’ingiz darkor!.. Bo’lgusi avlodlar bor
haqiqatni bilimoqlari darkor”.
Muarrix faqat yozish bilan band bo’lmasdan o’tgan hodisalardan,
insonlarning qilmishlaridan xulosa chiqarib, daftariga yozib ham olgan. Boyazid
bilan o’tgan suhbatdan keyin chiqargan xulosasi ham xarakterli: “otdan tushsa-da,
egardan tushmas”.
Dramada Muarrix shu bilan birga Olampanohga maslahat beruvchi, uni
adashishlardan saqlab qoluvchi, adolatli inson sifatida ham ko’rinadi. “Hukm
chiqarmoqqa shoshilmang, Davlatpanoh. Shoyad bul kanizak aytganday tuhmat
bo’lsa, bari bo’hton bo’lsa”. Haqiqatdan ham Suluvko’z ustidagi g’iybatlar tuhmat
ekan. Bu bilan Muarrix hukmdorni og’ir musibatdan saqlab qoladi.
Dramaning eng jiddiy lavhasi – Sohibqironning so’ngi nafas olayotgan
paytidagi Muarrix bilan o’tkazagan suhbatidir. Bu suhbat ahamiyati, mohiyati
jihatidan kulminatsion xarakterga ega. Bunda Amir Temur ichki olamini, chuqur
ruhiy holatini, og’ir istiroblarini ochib beradi, bor-yo’g’ini o’rtaga tashlab,
Muarrixga to’kib soladi. Bu suhbat juda kuchli, o’ta hayajonli, o’tkir qismatli
xarakterga ega. Shu jihatdan ham suhbat yakkama-yakka holda o’tkaziladi.
O’lim to’shagida yotgan Amir Temurni notinch qilgan, yuragini
“kalamushday kemir”yotgan narsa qudratli davlatining, go’zal mamlakatining
kelajagidir. Yo Sohibqironning o’limidan keyin “toju taxt talashib, uni barbod…”
etadilarmi? Hukmdor nega bunday tashvishga tushib qoldi? Bunga asos drama
voqealarining oqimida Pirmuhammad valiaxd bo’lishiga norozilik tuyg’ularining
chiqishi edi.
48
Olampanohning jon taslim qilayotgan eng so’ngi daqiqada davlatning
taqdirini o’ylashi ham hayot mantig’iga mos tushadi, uning qudratini yanada
oshirib ko’rsatishiga imkon bergan. Bu hol ham Muarrixning daftarida o’zining asl
ifodasini topgan. Sohibqiron ham bularning hammasi qog’ozga tushib, kelgusi
avlodlariga yetkazilishiga ishonch hosil qilib, ko’z yumgan. Asarning bu
yo’sindagi finali haqiqat nuri bilan sug’orilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |