Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

G’arbiy Yevropada maktab, maorif hamda pedagogik fikrlar taraqqiyoti 
O’rta asr G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ikki guruhga bo’lingan va yetti fanni 
o’z  ichiga  olgan  talim  dasturi  vujudga  kelgan  yedi.  Birinchi  guruh  uchta  fandan 
iborat  yedi,  shu  sababli  unga  lotincha  «trivium»  nomi  berildi.  Bunga  grammatika 
(lotin  tili  grammatikasi),  ritorika  va  dialektika  kirar  yedi.  Ikkinchi  guruh  to’rt 
fandan  iborat  bo’lgani  uchun  lotincha  «kvadrivium»  deb  nomlandi.  Unga 
arifmetika,  geometriya,  astronomiya  va  musiqa  kirar  yedi.  Hammasi  bo’lib  bu  yetti 
fanni «yetti yerkin san’at» deb atash rasm bo’lib qoldi. 
Mazkur o’quv  fanlari  qadimgi  Yunoniston  ta’lim  tizimidan  olingan  yedi,  biroq 
o’rta  asrlarda  ularga  diniy  mazmun  berilib,  hammasi  ramz  bilan  diniy  ma’noda 
tushuntirilar  yedi.  Masalan:  grammatikani  o’rganishdan  maqsad  -  muqaddas 
diniy  kitoblarni  o’qishni  bilib  olish,  ritorika  (notiqlik  san’ati  nazariyasi)ni 
o’rganishdan maqsad va’zxonlik qilish, xutba o’qish san’atini yegallab olish, musiqa 
deyilganda yesa diniy musiqa nazarda tutilardi (katolik cherkovida ibodat vaqtida 
organ chalinadi va diniy ashulalar aytiladi). Dialektika, munozara, bahslashish san’ati 
deb  tushunilar  va  katolisizmga  qarshi  chiquvchilar  bilan  munozara  qilishga 
yordam  beradigan  fan deb hisoblanar  yedi.  Hattoki  matematikaga ham diniy ma’no 
berilar  yedi.  Geometriya  cherkov  binolarini  qurish  uchun  zarur  fan  hisoblanar, 
arifmetikani o’qitganda ayrim sonlarni ramz bilan diniy ma’noda (masalan «1» raqami 
bu  xudoning  birligi  ramzi  deb  tushuntirilar  yedi.  Astronomiyadan  yesa  diniy 
kalendar tuzishda foydalanardilar. 
Hamma fanlarning toji deb — teologiya hisoblanar yedi. o’rta asrlarda beriladigan 
talim dasturi cherkov maktablari orqali amalga oshirilar yedi. 
Cherkov  maktablarining  asosiy  turlari:  prixod  maktabi  (ya’ni  cherkovga 
qarashli),  monastir  maktabi  va  bosh  cherkov  yoki  yepiskop  maktablaridan  iborat 
yedi. 
Prixod maktablari boshlang’ich diniy maktablar bo’lib, unda o’g’il  bolalar o’qir 
yedi. Ular mahalladagi cherkovga qarashli bo’lib, ruhoniy  yoki uning yordamchisi 
o’qituvchilik  vazifasini  bajarar  yedi.  Prixod  maktablarida  bolalar  xristian  dini 
asoslari  va  qoidalarini,  diniy  ashulalar  aytishni,  lotin  tilida  o’qish  va  yozishni 
o’rganardilar. Ba’zilarida yesa bolalar boshlang’ich hisob ilmini ham o’rganardilar. 
Monastir  maktablari  monastir  huzuridagi  maktablar  bo’lgani  sababli  shu  nom 
bilan  yurgizilgan.  o’rta  asrlar  Yevropasidagi  monastirlar  faqat  tarki  dunyo  qilgan 
monaxlar yashaydigan diniy muassasagina bo’lib qolmay, balki ba’zi joylarda ular 
o’z  zamonasiga  munosib  madaniyat  markazi,  ma’rifat  o’chog’i  ham  yedilar. 
Bunday  monastirlarda  turli  kitoblardan  nusxa  ko’chirish,  kutubxonalar  tashkil 
qilish  bilan  shug’ullanar,  ba’zi  monaxlar  ilmiy  muammolar  ustida  ish  olib  borar 
yedilar.  Monastir  maktablarida  o’qitish  vazifasi  uchun  maxsus  monaxlar 
tayinlanardi. Shu ishda ishlab turgan monaxlar ta’lim-tarbiya ishini uyushtirish va 
uni olib borish sohasida ancha tajriba to’playdilar. 
Monastir  maktablarining  ko’pida  prixod  maktabida  o’qitiladigan  fanlardan 
tashqari, yana yuqorida aytilgan «yettita yerkin san’at»dan dars berilar yedi. 
Monastir  maktablariga  boshda  faqat  monax  bolishga  tayyorlanadi-gan  o’g’il 
bolalar qabul qilinar yedi, keyinchalik yesa bu maktablarga o’qishni xohlagan  har  bir 
kishi  qabul  qilinaverdi.  Shu  sababdan  monastir  maktablari  «ichki  maktab» 

---

 
157 
(monastir  devori  ichida,  faqat  kelgusi  monaxlar  uchun)  va  «tashqi  maktab» 
(monastir  devori  tashqarisida,  hamma  o’qishni  istaganlar  uchun)  nomli  ikki 
maktabga bolina boshladi. 
Bosh  cherkov  yoki  yepiskop  maktablari  markaziy  diniy  okrugdagi  bosh  cherkov 
(sobor)ga  qarashli  maktablar  yedi.  Bunday  okrugda  din  ishlari  boshqarmasi 
joylashgan  bo’lib,  uning  boshida  yuqori  lavozimli  ruhoniy  -yepiskop  turar  yedi. 
Shuning  uchun  bu  maktablarni  bosh  cherkov  yoki  yepiskop  maktablari  deb 
atashardi. Bu turdagi diniy maktablarda faqat o’g’il bolalar o’qigan. Bosh cherkov 
maktablarida  odatda  yuqorida  ko’rsatilgan  yetti  fanning  hammasi  o’qitilib,  bu 
fanlardan  tashqari  yeng  oliy  va  asosiy  fan  deb  hisoblangan  teologiya  (din  aqoidlari) 
ham  o’qitilardi.  Monastir  maktablari  singari,  bu  maktablarga  ruhoniy  bo’lish 
maqsadini qo’ymagan shaxslar ham qabul qilinaverar yedi, chunki xat-savodi bo’lgan 
kishilarga  talab  tobora  kuchayib  borar  yedi.  Shu  sababli  monastr  maktablari 
singari,  bu  maktablar  ham  «ichki  maktab»  (faqat  ruhoniy-larni  yetishtiruvchi)  va 
hamma o’qishni istovchilar uchun «tashqi yepiskop  maktablari»  nomi  bilan  ikki  xil 
maktabga bo’lina boshladi. 
o’qish  cherkov  tomonidan  tasdiqlangan  din  darsliklari  va  din  aqidalarini 
yodlashdan iborat boigan. Bu maktablarda belgilangan o’quv yiliga rioya  qilinmay, 
maktabga  istagan  vaqtida  kirib,  uni  hohlagan  vaqtda  tark  yetish  mumkin  yedi. 
Negaki sinf - dars tizimi o’zi bolmagan. o’quvchilar bir xona ichida to’planib, har 
qaysisi  o’z  sabog’i  bilan  shug’ullanar,  o’qituvchi  yesa  shogirdlarini  bitta-bittadan 
oldiga chaqirib, alohida-alohida saboq berardi. 
Ushbu  maktablarda  intizom  qattiq  bo’lib,  o’quvchilar  biror-bir  aybi  uchun 
shafqasiz jazolangan. Savalash, och qoldirish kabi jazolar qo’llanilgan. 
o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada mulkdor feodal va aslzoda tabaqala-riga mansub 
oilalarda  tug’ilgan  qiz  bolalar  odatda  xotin-qizlar  monastirlari  ichida  yoki  maxsus 
murabbiyalar  va  oilaga  biriktirilgan  ruhoniylar  qo’1  ostidagi  uylarda  tarbiya 
olardilar.