Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

 
Turkistonda milliy davlat chegaralanishi o’tkazilganidan so’ng xalq ta'limi va 
pedagogik fikr (1924-1941) 
1924-yili  amalga  oshirilgan  milliy  davlat  chegaralanishi  natijasida  mintaqa 
xaritasi qaytadan tuzildi. 
Sovet  hokimiyati  yillarida  kommunistik  partiya  rahbarligida  respublikada 
adolatsiz milliy siyosat amalga oshirildi. 
To’ntarishning  dastlabki  kunlaridan  boshlaboq  mamlakatda  birtomonlama 
madaniy  inqilobning  amalga  oshirilishiga  alohida  ahamiyat  qaratildi,  maktablarda 
o’quv-tarbiya  ishlari  mazmuni  tuzumning  maqsadi  asosida  o’zgardi.  Din  va 
Qur'oni  Karimga  umuman  e'tibor  berilmadi.  Tarix  darslarida  voqealar  buzib 
talqin  etildi.  Adabiyot  darslariga  esa,  ko’proq  rus  yozuchilarining  asarlari  bilan 
tanishtirishga katta ahamiyat berildi. 
Sho’rolar  tuzumi  davrida  kommunistik  firqa  qarorlari  asosida  pedagogika 
fanini shakllantirishda rus pedagoglari asarlaridan unumli foydalanib asarlar yozishga 
zo’r  berildi.  Aksariyat  hollarda  esa  rus  pedagog  olimlari  yozgan  darsliklardan 
foydalanildi.  Natijada  o’zbek  pedagogikasi  markscha-lenincha  nazariya  doirasida 
shakllangan  soxta  fanga  aylanib  ketdi.  Bu  davrda  faqat  pedagogika  emas,  balki 
boshqa  fanlarning  ham  rivojlanishi  sust  kechdi.  Masalan,  «O’zbekiston  tarixi»  aslida 
«SSSR  tarixi»  darsligining  ilovasi  edi.  «SSSR  tarixi»  esa,  Rossiya  tarixidan  iborat 
bolganligi  ma'lum.  Xuddi  shu  kabi  o’zbek  pedagogikasi  ham  sovet  pedagogikasining 
tarkibiy  qismiga  aylandi.  o’sha  davrlarda  yozilgan  ko’pgina  pedagogik  asarlar 
bugungi  kunda  o’z  ahamiyatini  yo’qotdi.  Chunki  o’zbek  pedagogikasi  nihoyatda 
siyosiylashgan  edi.  Pedagog  olimlar  tadqiqotlarida  Marks,  Engels,  Lenin  asarlaridan 
ko’chirmalar asosiy o’rinni ishg’ol qilardi. 
Bolalar  va  o’smirlarga  umumiy  ta'lim  berishni  tezlashtirish  hamda  kattalar 
o’rtasida savodsizlikni tugatish harakatiboshlandi. 1930-yil 14 avgustda SSR ittifoqi 
markaziy ijroiya komiteti va xalq komissarlari soveti tomonidan qaror qabul qilindi. Bu 
qaror  umumiy  boshlang’ich  ta'limni  joriy  etish  va  savodsizlikni  qisqartirishga 
yordam berdi. 
30-yillarning  oxirlariga  kelib,  umumiy  ettiyillik  ta'limni  amalga  oshirishga 
kirishildi. 
Biroq  bu  borada  jiddiy  xatoliklarga  yo'1  qo’yildi.  Jumladan,  maktab  yoshidagi 
bolalarning bir qismi o’qishga tortilmadi. Mahalliy millat bolalari orasida o’qishni 
tashlab  ketish  hollari  ko’paydi.  Ko’pgina  maktablarda  muallimlarning  bilim 
darajasi  etarli  bo’lmaganligi  tufayli  o’qish  saviyasi  talabga  javob  bermas  edi. 
Maktablar  soni  muttasil  ortib  borayotgan  bo’lsada,  ularning  o’quv-moddiy  bazasi 
nochor ahvolda qolayotgan edi. 
Malumki, bolsheviklar mafkurasi negizida sinfiy kurash g’oyasi ustivorlik qildi. 
Ta'lim  sohasini  «sinfiy  dushmanlar»dan  tozalash  maqsadida  hatto  maxsus 

---

 
141 
qarorlar qabul qilindi. Masalan, VKP(b) MQ o’rta Osiyo byurosi 1933-yil 27 martda 
o’qituvchi  kadrlar  safini  tozalash  haqida  qaror  qabul  qiladi  va  uning  natijalari  shu 
yilning 25 aprelida bolib o’tgan o’rta Osiyo bo’yicha partiyaning madaniy sohaga 
bag’ishlangan  kengashida  muhokama qilinadi. Bunda mavjud 700 o’qituvchidan 
faqat 120tasi maktablarda ishlashga loyiq deb topiladi. 
Bunday «tozalash»dan maqsad saviyasi past bo’lsada, mehnatkash  tabaqalardan 
chiqqan  kishilarni  tanlab  olib,  eng  zakovatli  omilkor  kishilarni  siqib  chiqarib, 
«shaklan  milliy,  mazmunan  proletar  madaniyati»ni  vujudga  keltirishdan  iborat 
edi. «Tozalash»da kishining qobiliyati, madaniy saviyasi va ma'lumot darajasi emas, 
balki ijtimoiy kelib chiqishi asosiy mezon qilib olindi. 
SSSRMQ va XKKning 1929-yil 7 avgust qaroriga asosan arab alifbosi o’rniga lotin 
alifbosi  qabul  qilindi.  Arab  yozuvining  lotinlashtirilishi  dinga  qarshi  tashviqotning  bir 
shakli  edi.  Bu  «islohot»  oqibatida  Sharq  xalqlari  tarixi  va  madaniyatini  o’zida 
mujassam  qilgan  minglab  arab  yozuvidagi  qimmatbaho  manbalardan  o’zbek  xalqini 
mahrum  qildilar.  O’sha  davrning  taniqli  tilshunos  olimi  G’ozi  Olim  Yunusov  va 
ilg’or pedagoglar bu «islohot»ni madaniy bilimsizlik deb baholadilar. 
1940-yilning may oyida O’zbekistonda «O'zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan 
rus  grafikasi  asosidagi  yangi  o’zbek  alfavitiga  ko’chirish  to'g’risida»  qonun  qabul 
qilindi. 
Mazkur  siyosatlar  tufayli  o’zbek  xalqi  o’z  tarixi,  milliy  urf-odatlari,  an'ana  va 
umuminsoniy  qadriyatlarini  bilish,  o’rganish  imkoniyatlaridan  mahrum  bo’ldi. 
Millat  taqdiri,  maorif  ravnaqi  uchun  jon  fido  qilgan,  erkin,  hur  fikrli  alloma 
ma'rifatparvarlar—Abdurauf  Fitrat,  Munawar  qori  Abdurashidxonov,  Elbek,  Otajon 
Hoshimov, Cho’lpon, Abdulla Qodi-riy qatl etildilar. Usmon Nosir, Botu va boshqalar 
surgun qilindi...